/ДОӨБ-ын Инноваци технологийн хэлтсийн мэдээ мэдээллийн сангаас/
Өрсөлдөөнт давуу талаа оюуны өмчийн ямар хэлбэээр хамгаалвал зохистой вэ? Ихэнх хүмүүс оюуны өмчийн салбарт голлох шинэ бүтээлийн патент, зохиогчийн эрх, барааны тэмдэг эсвэл бүтээгдэхүүний загварын патент гэсэн хэд хэдэн хэрэгслийг нэрлэх байх. Тэгвэл бизнесийн орчинд хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэх хамгаалалтын хэрэгсэл бол “нууцлал” юм.
Яагаад нууцлал нь оюуны өмчийн хамгаалах хэрэгслүүдээс анхаарал бага татаж байна вэ? Үүнд хэд хэдэн шалтгаан бий:
Нууцлал нь бол тухайн Засгийн газрын бүртгэлийн процесст ордоггүй бөгөөд тухайн бизнесийн туршлага бүрт хамаардаг
Худалдааны нууцын тухай хуулийн ерөнхий зарчим нь олон нийтэд зарлагдаагүй буюу нууцлалын зэрэглэлтэй мэдээлэл байдаг. Ихэнх улс орнуудад хууль сахиулах ерөнхий дүрэм журмын адилаар байна
Нууцлалын хамааралтай маргаан нь ихэнхдээ нууцлалын зэрэглэлд оршдог учраас олон нийтийн хэлэлцүүлэгт өрнүүлэх шаардлагагүй юм
Гэсэн хэдий ч хэрэгтэй мэдээллийг авах эсвэл тухайн компанийн сүлжээнд нэвтрэх зорилгоор хуурамч и-мэйл хаяг нээж худал мэдээлэл агуулсан захиа явуулж, тагнуулын буюу тагнуулын үйл ажиллагааг эрхэлдэг хувь хүмүүс байгууллагуудуудын тоо олширч байна.
Худалдааны нууц нь энгийнээр тодруулбал таны өрсөлдөгч компани “мэдэхгүй байх зохистой” мэдээллийг нууцлалын зэрэглэлд байлгахыг хэлнэ. Хууль эрх зүйн хүрээнд зөвхөн нууц нэр, томьёо болон загварыг хамгаалаад зогсохгүй энгийн факт мэдээлэл ч байж болно. Тухайлбал iPHONE утасны шинэ загвар эсвэл аль улсад бизнесээ өргөжүүлэх гэж байгаа зэрэг байж болно.
Нууц нь хэдэн зуун жилийн турш худалдаатай холбоотой байсаар ирсэн. Жишээ нь Хятад улс хэдэн зуун жилийн турш хийж ирсэн хорхойн эрвээхэйн утас ээрэх аргачлалаа нууцлалын зэрэгтэй байлгасаар ирсэн байна. Мөн Армени улсын найрал хөгжмийн цан зохих үзүүлбэр нь 400-гаад жилийн түүхтэй байх жишээтэй.
Худалданы нууц нь итгэлийн харилцааг хамгаалах хуулийн тогтолцоо юм. Үйлдвэржилтийн өмнө инновацлаг буюу шинийг санаачлагч-гар урчууд “худалдааны ур чадвар”-аа зөвхөн гэр бүлийн эсвэл бүлэг хүмүүсээр хүрээлдэг байсан.
Нууцлалын зэрэглэлтэй мэдээлэл бүх төрлийн бизнест хамааралтай. Бизнесийн нууцыг тухайн Засгийн газрын ил тод байдалтай тохируулах шаардлагагүй. Худалдаанд хамаарах оюуны өмчийн эрхийн тухай хэлэлцээрийн 39 дүгээр зүйлээр мэдээллийг нууцлалтай байлгах нь ихэнхдээ үйлчлүүлэгчийн болон тэдгээрийн хэрэгцээ, сонирхлын тухай мэдээлэл байдаг ба энэ нь жижиг дунд үйлдвэрийн бизнес эрхлэгчдэд давуу талтай заалт юм.
Тухайн бизнесийн нууцыг цөөн хүн мэдэж байхад харьцангүй эрсдэл багатай, харин олон хүн мэдэх тусам эсвэл шинээр ажилтан нэмэгдэх бүрт мэдээллийн нууцыг алдахад бүрэн боломжтой. Нууцыг хадгалах зорилгоор техникийн аюлгүй байдлыг хангахад тухайн компанийн зардал нэмэгдэж эхэлнэ. Магадгүй энд лицензийн гэрээгээр ашиглуулах мөн судалгааны хамтын ажиллагаанд хамтрах боломжгүй байдаг нь шинэ технологи эсвэл зохион бүтээгчдэд шударга бус өрсөлдөж эхэлнэ. Үүний ерөнхий арга зам нь тухайн мэдээллийг нөөцөлснөөр инновацийн үйл ажиллагаа удаашрах бүрэн магадлалтай болно.
Яагаад нууцлалын мэдээллийг хамгаалах ёстой гэж?
Бизнес эрхлэгчид өөрсдийн давуу талаа алдахгүйн тулд мэдээллээ нууцлалын хэмжээнд байлгадаг шалтгаан юу вэ? Оюуны өмчийн бусад эрхийн хамгаалалтыг холбогдох төрийн байгууллагад бүртгүүлэхэд арай хямд үнэтэй байдаг. Учир нь итгэмжлэлийн төлөөлөгчид, хуульч хөлсөлж авах асуудалтай тулгардаг. Энд харин харин эсрэгээр, өөрийн худалдааны нууц бий болгож маш болгомжтойгоор хянаж өөрийн ажилтантай болон худалдан авагчидтайгаа гэрээ контракт байгуулах хэрэгтэй. Шинэ бүтээлийн хүрээнд тухай мэдээлэлд эрхийн хамгаалалт хийлгэж болно. Нууцлал нь ямарч төрлийн мэдээллийг агуулж болно. Энэ танд ихээхэн давуу талыг бий болгоно.
Хууль, эрх зүйн орчин
Худалдааны нууцын нь тухайн улсын үндэсний хууль, дүрэм журмын дагуу хамгаалагдана. Гэсэн хэдий ч нууцлалыг хамгаалах олон улсын систем нь /”задлаагүй мэдээлэл” гэдэг байсан/ 1995 онд Худалдаанд хамаарах оюуны өмчийн эрхийн тухай хэлэлцээрийн нэг хэсэг бүрдүүлж бий болсон. Энэхүү хэлэлцээрийн 39-р заалтаар гишүүн улс орнууд хууль бусаар ашиглахаас сэргийлж “задлаагүй мэдээлэл”-ийг хамгаалах болсон. Үүнд гэрээ цуцлах, итгэл найдварыг цуцлах мөн шударга бус өрсөлдөөн гэх мэт хамаарах зүйлс орсон байна. Хамгаалалтын гол зорилго нь олон улсын худалдаанд дахь гажуудал, саадыг багасгах, оюуны өмчийн эрхийг үр дүнтэй, зохистойгоор хамгаалахад дэмжлэг үзүүлэх хэрэгцээг харгалзан оюуны өмчийн эрхийг хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, ажиллагаа нь өөрөө хууль ёсны худалдаанд саад болохгүй байх байдлыг хангана.
Нууцлалын зэрэглэлтэй мэдээлэл нь олон нийтэд ил тод бус байх ёстой бөгөөд үндэслэлтэй, өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй байх ёстой. Дэлхийн Худалдааны Байгууллагын 159 гишүүдээс 100 улс оронд худалдааны нууцлалын тухай уг хууль, дүрэм журмыг баталж хэрэгжүүлж байна.
МөнХудалдаанд хамаарах оюуны өмчийн эрхийн тухай хэлэлцээрийн 42-49 дүгээр зүйл нь Иргэний хуулийн заалтуудад хамаарах бөгөөд оюуны өмчийн бүхий л эрхийн хамгаалтад холбоотой байх ба нууцлалын зэрэглэлтэй мэдээлэл үл задлах гэрээний нэг хэсэг гэж хамгаална.
Цахим гэмт хэрэг
Практик туршлагаас үзэхэд, нууцлалыг хамгаалах нь суул талтай. Инновацийн огцом өсөлт нь олон талын ашигтай бөгөөд хулгайч нарт бизнесийн үнэ цэнэтэй мэдээлэл хулгайлахад хялбар болгож байна. Жишээ нь, фейсбуук болон бусад олон нийтийн цахим хуудаснаас хувь хүний тухай мэдээлэл авах гэх мэт бага багаар мэдээлэл цуглууснаар хэрэлэгчдийг хуурах мэдээлэл бий болгож байна.
Бизнесийн орчинд, энэ нь зөвхөн үнэ цэнэтэй мэдээлэл хамгаалах бус, мөн бусад хүмүүсийн нууцлалт халдах зэрэгт хамаарна. Глобачлалын үед хэрэглэгч аж ахуйн нэгжийн хоорондох харилцаа, ажилтнуудын хөдөлгөөн болон онлайн худалдаа зэрэг нь сонор соргог байхыг нууцлалын зэрэглэлтэй мэдээллийг задрахаас сэргийлж буй хэрэг юм. Ширүүн өрсөлдөөн нь бизнесийн байгууллагуудыг шууд худалдаа, хамтын ажиллагаа эсвэл лицензийн зөвшөөрөл гэх мэтийг авахаас гадна бизнесийн боломжийг ашиглах эсвэл бизнесийн нууцаа хэрхэн ашиглах талаар бусад аргыг эрчтэй хайхыг хэлж байгаа юм. Өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй хосгүй мэдээлэл нь сэтгэн бодох, зохиох, бүтээх болон өөрийн үнэлгээг бий болгож өгч байна.
Бизнесийн байгууллагууд патентын эрхийн хамгаалалтанд найдаж байдаг. Нууцлал нь инновацийн явцын хамгийн гол хэсэг болж өгдөг. Яагаад гэвэл, үндэсний хууль тогтоомжийн дагуу патентын тухай хууль нь заавал “шинэлэг” байх ёстой гэж шаардаж байгаа нь патентын мэдүүлэг өгөх хүртэл олон нийтэд дэлгээгүй байх ёстой гэсэн үг. Технологийн хувьд лабораториас гадна тодорхой хэмжээнд туршилт хийгдсэн байх ёстой нь маш хэцүү. Тийм ч учраас патентын олон улсын хууль, тогтоомж нь уялдаа холбоог зохицуулах зорилгоор мэдүүлэг өгөхөөс өмнө “хөнгөлөлтийн хугацаа” бий болгосон юм. Энэ үед шинэ бүтээлийн зохиогчид нар шинэ бүтээлээ боловсруулж мэдүүлэг өгснөөр тухайн бүтээлийн чанаржүүлэхгүйгээс хамгаалж өгдөг байна.
Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдэд давуу талыг бий болгох нь
Патент болон худалдааны нууцлалыг харьцуулахад ЖДҮ-ийн салбарт худалдааны нууцын хувьд нэг чухал зүйл харагдана. Шинэ бүтээлийн патент нь бизнесийн олон салбарт амжилт олох боломжтой. Ялангуяа дэлхийн зах зээлийн хэмжээнд онцгой эрхийн тодорхой хугацаанд инновацийн эрсдэл, зардлуудыг даван тулж амжилтанд хүргэдэг. Энэхүү давуу талыг Патентын Олон Улсын Хамтын Ажиллагааны Гэрээгээр авч хэрэгжүүлнэ. Дэлхийн Оюуны Өмчийн Байгууллага нь тус гэрээг удирдаж явуулах бөгөөд мэдүүлэг гаргачид 30 сарын хугацаанд өөрсдийн мэдүүлсэн шинэ бүтээлээ хэрэгжүүлэхэд хөрөнгө оруулагч, түншээ хайх, шинэ бүтээлээ сайжруулах, хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг сайжруулах зэрэг үүрэгтэй байна. Гэсэн хэдий ч шинэ бүтээлийн патентууд нь зөвхөн технологийн давуу талыг хамгаалахад чиглэгдэхгүй. Худалдааны нууцаар бас технологийн давуу талыг хамгаалахаас гадна лицензийн гэрээ болон хамтын ажиллагааны төрөл бүрийн аргууд байж болно.
“Нээлттэй инноваци” нь олон улсын хэмжээнд хурдацтайгаар өргөжиж байна. Тиймээс Худалдааны нууцын тухай хууль, тогтоомж нь ялангуяа нэн буурай хөгжилтэй болон хөгжиж буй улс орнуудын жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд мөн бие даасан зохион бүтээгчдэд маш их боломж бололцоог өгч байна. Шинийг санаачлагч, орон нутгийн мэдлэг хайж байгаа үндэстэн дамнасан корпораци, томоохон аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтын ажиллагаа тогтоох бүрэн боломжтой байна. Эдгээр хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь ЖДҮ-ийн болон инноваторуудын хороонд итгэлцлийн сүлжээ бий болгосноор мэдээлэл дамжуулах, дамжуулалтыг нууцлалын зэрэглэлтэй байх, аюлгүй байдлыг хангахад үндэсний хэмжээнд худалдааны нууцын тухай хуулиар зохицуулагдаж байна.
Одоогийн байдлаар худалдааны нууцын тухай хууль тогтоомж ихээхэн анхаарал татаж байгаа. Энэ нь худалдааны гэмт хэрэг, зах зээлийг эвдэх эсвэл хөгжлийг удаашруулахаас урьдчилан сэргийлэхэд, тэмцэхэд маш ихээхэн ач холбогдолтой юм.
Гэхдээ худалдааны нууцад анхаарах бас нэг өөр нэг зүйл нь ЖДҮ-ийн салбарын бизнес эрхлэгчдийг, бие даасан уран бүтээлч, зохиогч нарыг дэмжихэд чиглэгдэнэ. Олон нийтэд инновацлаг шийдлийг хүргэхэд тухайн аж ахуйн нэгжийг дээрхи сайн дурын зохион бүтээгчидтэй холбож өгөхөд оршино.
