Дорхи өгүүллийг 2009 оны 8 сард бичсэн шиг санагдаж байна. 5 жилийн өмнө. Тэр үед эдийн засгийн байдал ихэд хүндэрсэн, одоогийнхтой төстэй олон шинж тэмдгүүд эдийн засагт үүссэн байв. Таван жил өнгөрсөн хэдий ч Монголын хөгжлийн бодлого, эдийн засгийн өсөлтөнд парадигмийн өөрчлөлт гарсангүй. Өөрөөр хэлбэл Монгол улс хөгжлийн бэрхшээлтэй хэвээр байна. Хөгжлийн номлол, үзэл баримтлал, түүнд хүрэх бодлогын сэтгэлгээ, эдийн засгийн өсөлтийн бодлогод тодорхой эерэг өөрчлөлтүүд гарсан ч бүхэлдээ парадигмийн өөрчлөлт гараагүй болохоор эдийн засаг хүндэрсэн үед түүнийг ашиглах жор нь аанай л хуучин хэвээр, танил дүр зураг... Том том бүтээн байгуулалтуудыг Засаг гардан манлайлна, зах зээлийн операторуудад бага сага юм хаяж өгнө, зах зээлийг ойлгохгүй, хүндлэхгүй хэрнээ зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг бүгд ярина, хуулиар засаглахгүй, хэсэг бүлгийн “хуулийн засаглалыг” тогтоох тэмцэл, хүний эрх, эрх чөлөө хоёрдугаарт тавигдана тэгсэн мөртлөө хүний сайн сайхан, аз жаргалыг хангана гэж бөөцийлнө, халамжилна... Инфляцийг нэг оронтой тоонд барина гэнэ, тэр золиг нь баригдахгүй, ханшийг тогтворжуулна гэнэ, тэр нь үсрээд тэнгэр лүү зугтчихна, энэ бүхэнд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг, экспортыг, хувийн хэвшлийг буруутгана, тэгээд бодлого хатууруулна, төсвөө танана гэж гэнэт сэрсэн юм шиг үймэлдэнэ. Бонд ярьцгаана, “бондономикс” –ийн шинжлэх ухаанд суралцацгаана... Хөгжлийн гарц хайна, Монгол төр гэж сүржигнэнэ... 24 жил архагшсан ядуурлаа Дэлхийн зөн гэх мэт байгууллагад даатгаад өөрсдөө 2020, 2030, 2040 оны Монголыг төлөвлөнө, зурна, шав тавьцгаана... Хямралаас сэргийлэх, хүнд байдлаас гарах бодит амьдралаас, бизнесийн жаргал, зовлонгоос эхтэй жор эмчилгээнүүд, “ардын эмчилгээнүүд”-ийг судалж хэрэгжүүлэхийн оронд симмуляцийн ертөнц, вакуум орчин, сурах бичгийн cetirius paribus “эмчилгээний жор” шүтнэ, хэрэгжүүлэх гэж оролдоно, эдийн засаг нь улам муудна, инфляци гаарна, ханш удирдагдахаа болино, хувийн хэвшил сульдаж, хэвтэрт орно, эдийн засгийн орчил явагдахаа болино... Ийм үед ханшийн бодлого ярихгүй, инфляцийн бодлого ярихгүй мөртлөө харин “улс төрийн шийдэл” ярьцгаана, буруутныг хайцгаана, хуйвалдацгаана, улс төрийн тогтворгүй байдал үүснэ... Уул нь инфляци ба ханшийн хөөрөгдөл нь яг өнөөдрийн ярих сэдэв бөгөөд гэхдээ Монгол төр өнөөдөр завгүй байна, амарч байна, наадаж дуусаагүй, найраа ч дуусаагүй байна... Инфляци ба ханшийн бодлогын хувьд цаашид яах талаар хэдэн санаа бичих нь зүйтэй болов уу, ойлгож хүлээж аваад цаашид хэрэгжүүлбэл Монгол улсад хэрэгтэй байх.
1. Инфляцийг нэг оронтой тоонд барих бодлого хэрэгжих боломжгүй болсон. Яагаад гэдэгт олон зүйл хэлж болох ч хамгийн гол нь валютын ханшийн хэт хэлбэлзлийн “pass-through” гэх үр дүнгээр энэ нөхцөлдөх бөгөөд бодлогын хүүг цаашид яаж ч нэмсэн үр дүн гарахгүй, хувийн хэвшил, банкны секторт л сөрөг нөлөө үзүүлэх болно. /Гэхдээ арилжааны банкуудын ашиг орлого нэмэгдэж, дээр нь Төв банкны “бөөцийлөлд” орчихсон, санаа зовох зүйл багасчихсан авир төрх үүссэн байгаа./ Энэ нь дараа онд бизнесийн орчинд маш сөрөг нөлөө үзүүлэх болно. 2009 онд бичиж байсан тэр материалын хамгийн сүүлийн хэсэгт буй сонголтыг л зөв хийх нь чухал. 2014 оны мөнгөний бодлогод тусгаж өгсөн үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг сайжруулах заалтууд олигтой хэрэгжсэнгүй, тиймээс цаашид цоо шинээр /шаардлагатай бол/ боловсруулах нь дээр. Бензиний үнийн хувьд зардал ихтэй, ханшийн сөрөг нөлөөг саармагжуулах байдлаар тодорхой түвшинд барьж чадсан. Энэ бол эерэг байж болох арга хэмжээ, гэхдээ цаашид хэр удаан барьж чадах вэ гэдэг л гол. Махны үнийн хувьд ерөнхийдөө зах зээлд нь үлдээх сонголт хийх хэрэгтэй. Ченжүүдийг буруутгах, махны нөөц бэлтгэх бодлогоосоо татгалз. Суурь шалтгааныг нь харах хэрэгтэй. Монгол улсын нийт малчин өрхийн /145311/ 52.8% нь 200 хүртлэх толгой малтай бөгөөд энэхүү бүлэг зах зээлд борлуулсан нийт малын 21.3%-ийг л эзэлж байна. /Энэ бүлгийн 35-36 орчим хувь нь ядуу гэсэн ангилалд багтдаг/ 201-500 хүртлэх толгой малтай өрх нийт өрхийн 32.7%-ийг эзэлж зах зээлд нийлүүлсэн малын 35.7% хангаж байна. Харин 501-ээс дээш толгой мал бүхий 21163 өрх /ийм өрхийн 14.6%/ зах зээлд нийлүүлсэн малын 43%-ийг эзэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ 2 бүлгийн зах зээлд нийлүүлж буй малын тооны харьцаа 57:43. Эндээс махны зах зээлийн цаашдын хандлага, авир төрх ямар байх талаар дүгнэлт хийж болно. Монголын малчдын дунд орлогын хуваарилалтын томоохон өөрчлөлт явагдаж байна. Үүнд л цаашид анхаарах нь зөв. Хамгийн түрүүнд малчдыг татварын, нийгмийн даатгалын харилцаанд, өөрөөр хэлбэл зах зээлийн харилцаанд оруулах нь чухал. Улс төрийн хувьд хэцүү шийдэл байж болох ч эдийн засгийн хувьд малчдын ирээдүйд хэрэгтэй, монголын мал аж ахуйд хэрэгтэй шийдэл болно. Инфляцийн сагсанд хамгийн их нөлөөтэй 20 гаруй бүтээгдэхүүнийг саявтархан манай хэсэг судлаачид тогтоож замын зургийг нь гаргасан байна лээ. Түүнийг унш. Гэхдээ энэ нь инфляцийг онилох бодлогыг цаашид бүү хэрэгжүүл гэсэн үг биш харин төсөв, ханшийн бодлоготойгоо маш сайн уялдуулж өг гэсэн хэрэг. Одоо бол үнэн хэрэгтээ ийм уялдаа огт байхгүй гэж хэлж болно. Ийм нөхцөлд инфляци удирдагдахгүй. Төсвийн тодотгол хийдэг шиг мөнгөний бодлогын тодотгол хийдэг болох хэрэгтэй. Ийм ч практик бий. Бодлогын хүүг өсгөж, бууруулах нь Төв банкны бодож байгаа шиг тийм үр нөлөө, үр дүн эдийн засагт бүхэлдээ өгөхгүй, зах зээлд ч төсөөлж буй шиг нь дохиолол болж чадахгүй. Тиймээс Төв банкийг дотроо, арилжааны банкуудтайгаа, тэдний авир төрхтэй л сайн ажиллах нь зүйтэй гэж зөвлөе. Сангийн буюу төсвийн бодлогоо 2 оронтой тоо /+, - / -ны хязгаараас гаргах, эдийн засгийн бодлогоо бодит секторын идэвхжилийг хангах чиглэлээр илүү анхаарах чиглэл рүү шилжүүлэхгүй бол хөрөнгө мөнгө хуваарилдаг төлөвлөгч, нягтлан, няравын ажил хийсээр байж таарахгүй. Хөгжлийн банкыг ч банкны системийн дотор нь оруулахгүй бол цаашдаа хэцүү болно. Инфляци бол зөвхөн Төв банкны хариуцсан асуудал биш бас УИХ, ЗГ-ын онцгой анхаарах асуудал гэдгийг анхаарах ёстой. Хямралт байдал өнөөдөр хүн амын амьжиргааны түвшний хямрал болох магадлал өндөр байна. Ийм нөхцөлд хамгийн гол зүйл бол байгаа бүх бодлого, санхүүгийн нөөцөө хувийн хэвшлийг, жижиг дунд бизнесийг, ачааны хүндийг үүрч явдаг хэдэн зуун том компаниудад л хандуул, тэгээд тэдэнтэй зөвлөлдөж нөгөө алдарт Nike компанийн уриа шиг Just do it. Өөр зам байхгүй. Халамжийн болон цалин хөлсний бодлогодоо хүн амын зорилтот хэсгийг инфляцийн дарамтаас хамгаалах, гэхдээ инфляцийг дахин өдөөдөг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ, индексжүүлэх гэх мэт бус алтернатив бусад бодлого, арга хэрэгслүүдийг ашигла. Нөхцөлт мөнгөн шилжүүлгийн тогтолцоог бодитой хэрэгжүүл. Хүнсний купон, пирамидын ёроолын зах зээлийг хөгжүүлэх, хуримтлалын бүлгүүдийг дэмжих гэх мэтийг зөв ашигла. Татварын шинэчлэлийг иж бүрнээр энэ намрын чуулганаар хийж эдийн засгийн дотоод нөөц боломжоо гаргаж ир, зөвхөн нүүрс, зэс бодоод байлгүй экспортын 20 хувийг эзэлж буй уул уурхайн бус бүтээгдэхүүнээ 2 хөршийн зах зээлд татваргүй оруулах талаар 2 хөршийн дарга нарын айлчлалаар ярилцаж үр дүн гаргавал Монголын зах зээлийг тэлэхэд, ДНБ-ий өсөлтийн чанарыг хангахад шийдвэрлэх алхам болно. 2014 оны эхний хагасын статистикаар ДНБүтээгдэхүүн зэрэгцүүлсэн үнээр 5.3% болж хуримтлал, хэрэглээ талаасаа үзвэл хуримтлал нэлээд буурсан байна. 2009 онд мөн иймэрхүү байсан.
2. Валютын ханш. Буруутныг хүнээс бүү хай. Ханшийн бодлого, түүний эрх зүйн үндсийг 1994 оноос хойш бараг хөндөөгүй, санаачлаагүй УИХ хамгийн түрүүнд буруутай. 2014 оны мөнгөний бодлогод урьд өмнө нь зөвхөн “уян хатан, чөлөөтэй тогтоно” гэж олон жил явсан заалт дээр ханшийн эрсдлээс хамгаалах, түүнийг удирдах талаар УИХ-аас баталж өгсөн бодлогыг хэрэгжүүлэх тал дээр санаачлагагүй ажилласан Төв банк, Монгол улсад хуулиараа санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангах учиртай Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл, түүнийг олигтой ажиллуулаагүй, хянаагүй, шаардаагүй УИХ, Засгийн газар буруутай. Бүгд буруутай байна, одоо бие биенээсээ буруутныг хайх бус, бурууг засаад зөв болгоод явах нь өлзийтэй, өгөөжтэй. Валютын ханшийн өнөөгийн үйлчилж буй зохицуулалттай хөвөх ханшийн дэглэм, энэ дэглэмийн үед хэрэгжвэл зохих арга хэмжээнүүд, интервенцийн бодлого, зорилго, хамрах хүрээ, арга хэрэгслүүд, үр дүнг нь тооцох хэмжүүрүүд гэх мэтийн эрх зүйн, институцийн болон засаглалын механизм тодорхой биш байна. Мөнгөний бодлого, ханшийн бодлого болон макро эдийн засгийн ерөнхий болон сангийн бодлогын уялдаа огт хангалтгүй байна. Ийм нөхцөлд “Тамирын голын мөсийг долоох шахам байж” цуглуулсан валютын нөөцөө гөвөхөөсөө өмнө эсвэл интервенцээ зогсоо эсвэл бодлогод нь өөрчлөлт оруулж жинхэнэ ёсоор удирдах хэрэгтэй байна. Ханшийн зах зээл дээр “стратегийн тоглогч” байж болох Оюутолгой, Тавантолгой, Эрдэнэт гэх мэт компаниудыг ханшийн зах зээлийн нийлүүлэлтийн суваг болгох сэдэл, хөшүүргийг бий болго. Ялангуяа валютын ханшийн зах зээл дээр сүүлийн саруудад /ноднин өдийд ч бас тийм байсан/ үүссэн спекулятив буюу дамын хүчин зүйлүүд, авир төрхийг маш сайн судал, Төв банк системийн доторх хяналтаа эрс сайжруул, Засгийн газар валютын илүүдэл эрэлт үүсгэхгүй байх, нөөцийн удирдлагад, ханшийн хэлбэлзлийг арилгахад Төв банктай идэвхтэй хамтран ажиллах ёстой гэдгийг зөвлөе. Нэгэнт л хуулиар Төв банк ханшийг уях, мөлхүүлэх, хонгил тогтоох /хуулинд уул нь +/- 5% -ийн “хонгил” бий, энэ хонгилыг магадгүй +/- 10-15% ч болгох хэрэгтэй байж магад/, төгрөг, долларын зээл, хадгаламжийн зохистой харьцаанд /энэ чиглэлээр Төв банк тодорхой бодлого, арга хэмжээ авч болно, ямар ч хууль уул нь зөрчихгүй.../ өөрчлөлт хийхэд “хууль саад” болж байна гэж хуулиар гул барихаасаа илүүтэйгээр тодорхой, шийдэмгий, стандарт бус ч байж болох бодлого, арга хэмжээг УИХ, Төв банк, Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл, Засгийн газар ойрын саруудад онцгойлон анхаарч хэрэгжүүлэх ёстой.
3. Экспорт, хөрөнгө оруулалт. Цээжилтэл ярьсан экспортын диверсификац үр дүнтэй байдлаар огт хийгдэхгүй байна. Яг үнэндээ төрд үүнийг хийх чадвар алга. Бодлого нь уул нь батлагдсан. Өөрийгөө яая гэж ядаж байгаа Хөгжлийн банк дээр очоод замхарсан. Төв банкны экспортын санхүүжилтийн арилжааны банкуудаа дэмжсэн, Хөгжлийн банктай, Засгийн газартай хамтарсан тодорхой бодлого, уялдаа холбоо байхгүй. Экспортын даатгалын механизм бий болгоно гээд төр нь будилаад л яваа. Экспорт “diplomacy” буюу монголын экспортыг дэмжин урамшуулах, хөгжүүлэх гадаад бодлого байхгүй. Экспортын бодлого уул нь а.дэмжин урамшуулах, б.хөгжүүлэх гэсэн 2 хэсэгтэй. Энэ нь дотроо уламжлалт ба уламжлалт бус экспортыг дэмжин урамшуулах, хөгжүүлэх, хөгжүүлэх нь дотроо бүтээгдэхүүний хөгжил, экспортын маркетинг, брэндинг гэх мэт тодорхой сувгууд, үйл ажиллагаануудтай. Энэ бүхнийг хийх чадвартай, Засаг нь итгээд дэмжээд санхүүжүүлээд өгчихвөл хэрэгжүүлээд явчих боломжтой МҮХАҮТанхим гэж байна, бусад холбоод байна. Бодлогын хандлага ингэж өөрчлөгдөж байж л явна, ингэхгүй бол нөгөө 888 төслийн 200 орчим экспортын чиглэлийн төслүүд шиг арилжааны банкуудын үүд сахисаар эсвэл тэдний ширээн дээр л үлдэнэ.
4. Хөрөнгө оруулалт. Хууль нь батлагдсан, хариуцсан институци нь байгуулагдсан. Ингээд л болоо юу? Монголд хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийдэг ТОР150 компаниудынхаа удирдлагуудтай Эдийн засгийн хөгжлийн сайд маань уулзаж хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн яаж идэвхжүүлэх, хамгаалах, үржүүлэх талаар ярилцсан уу? Дэлхийн банк гэх мэтийн олон улсын байгууллагууд, гадаад улс орны ЭСЯамд, хөрөнгө оруулах гэж буй болон хөрөнгө оруулчихсан компаниуд, банк санхүүгийн байгууллагуудтай хамтарсан зөвлөгөөн хийж санал бодлыг нь тогтмол сонсдог төрийн механизм ажиллаж байна уу? Хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчны реформ маань хэзээ дуусах уу? Улс төр тогтвортой байж чадах уу?
5. Өрийн удирдлага. Өрөө удирддаг хуулиа улс төржүүлэхгүй баталчихмаар байдаг. Зээлийн зэрэглэл бол зөвхөн Сангийн яам, Монгол банкны ярьдаг асуудал биш өргөн утгаар авч үзвэл үндэсний брэндингийн бодлогын эдийн засгийн чадавхийн томоохон асуудал юм. Ингэснээр УИХ Өрийн удирдлагын хуулийг яаралтай батлах төдийгүй, Монгол улсын зээлжих зэрэглэлийг дээшлүүлэх энгийнээр хэлбэл дэлхийн санхүүгийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг сэргээх, нэмэгдүүлэх үндэсний хэмжээний бодлого боловсруулж хэрэгжүүл гэсэн үг.
6. Хуулийн засаглал. Уул нь хамгийн эхэнд ялангуяа өнөөгийн Монголын нөхцөлд нэн яаралтай яригдах асуудал болсон байна. Rule of Law нь Rule by Law бүр цаашлаад Rule by Men болох үйл явц Монголд ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн засаглалын зарчмуудыг гажуудуулж хуулиар гул барьж хэсэг бүлгийн ашиг сонирхолд нийцсэн хууль эрх зүйн орчны бохирдол хэрээс хэтэрлээ. Үүнийг зогсоож Монгол улсад хүний эрх, эрх чөлөөг хамгийн түрүүнд тавьсан хуулиар засагласан хууль эрх зүйн цэвэр орчин бий болгох нь энэ УИХурлын хамгийн тулгамдсан бөгөөд зайлшгүй шаардлагатай зорилт болж байна.УИХ, Засгийн газар онцгой дэглэмээр ажиллах сарууд ирсэн байна. Ээлжит бус чуулганаа зарлаж тулгамдсан асуудлуудаа хувийн хэвшилтэйгээ, эрдэмтэдтэйгээ зөвлөлдөөч, гарцаа ол гэсэн message хүчтэй ирж байна. Мessage илгээгч нь инфляци, ханшид дээрэлхүүлсэн Ард түмэн, хүлээн авагч нь Төр.
С.Дэмбэрэл /УИХ-ын гишүүн /ИЗНН/
