2018 оны төсвийн тухай

2018 оны төсөв, мөнгөний бодлогын төслийн 2 баримт бичгийг үндсэнд нь судалж үзлээ. Монголбанкны зүгээс төсвийн алдагдлыг багасгах, алдагдалгүй батлах, төсвийн хэт тэлсэн, мөчлөг дагасан бодлогыг өөрчлөх талаар олон жил санал гаргаж ирсэн, 2018 оны төсвийн бодлого, түүний төлөвийн хувьд ч гаргаж буй санал, дүгнэлт, шүүмж бол эцсийн дүндээ мөнгөний бодлогын үндсэн зорилго болох үнийн тогтвортой байдлыг хангах зорилгоо хэрэгжүүлэх бодлогын нөхцөлүүдийг Засгийн газрын зүгээс бүрэлдүүлэхийг сануулж буй бодлогын хариу үйлдэл, угтвар санал юм. Нөгөө талаас инфляцийн төрөл талаас нь авч үзвэл эрэлтийн инфляцийг голчлон бодлогын хүрээндээ байлгадаг институцийн хувьд Монголбанк түүнд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй Засгийн газрын бодлогын шийдэл, нийлүүлэлтийн гаралтай инфляцийг болон Засгийн газрын шийдвэрүүдийн үр дагаврыг урьдчилан сануулж буй хэрэг юм. Өөр нэг анхаарах асуудал бол мэдээж өрийн тогтвортой байдал бөгөөд төсвийн болон мөнгөний бодлогын уялдааг ч практик дээр өрийн тогтвортой байдлыг хэр сайн хангаж чадав гэдгээр дүгнэж болдог. Энэ тал дээр төсвийн бодлого боловсруулагчдын хувьд нэлээд эртнээс бодлогын практикт хэрэглэгдэж ирсэн өрийн тогтвортой байдлын харьцааны иж бүрэн үзүүлэлтүүдийг жил бүрийн мөнгөний бодлого, төсвийн төсөл оруулж ирэхдээ тооцож оруулж ирдэг практик бий болгох хэрэгтэй юм.

Төсвийн төлөвлөлт, гүйцэтгэлийн үед үндсэн алдагдал өрийн тогтворжилтын харьцаанаас доогуур гарч энэ нь дараа жилийн төсөвт мөн тусгалаа олбол тодорхой хугацааны дараа төсвөө тодотгох шаардлага үүснэ гэсэн хэрэг тул төсвийн болон өрийн тогтвортой байдлыг үнэлэх, төсөөлөл хийх үедээ энэ асуудлыг онцгой анхаарах шаардлагатай юм.

                                                                              Эх сурвалж: Татварын ерөнхий газар

Уг хүснэгтээс 2007-2017 оны 6 сар хүртэл хугацаанд алдагдалтай болон Х тайлан тушаагчдын тооны нийт ААНОАТатвар төлөгчдийн дүнд эзлэх хувь хэмжээ ихэнх хугацааны туршид нэмэгдэж ирсэн байна. (хэдийгээр татвар төлөгчдийн тоо өсөж ирсэн ч) Энэ бол тооны төдийгүй чанарын үзүүлэлт, өөрөөр хэлбэл, Монголын бизнесийн болон татварын орчинд реформын шинжтэй өөрчлөлт хийгдээгүй, төрөөс үр дүнтэй бодлого, арга хэмжээ хэрэгжүүлж чадаагүйн тод илэрхийлэл, баримт юм. Хамгийн гол нь 2018-2020 онд 4,0%, 6,6%, 4,6% өснө гэж төсөөлж буй ДНБ-ий өсөлтийг татвар төлөгчдийн ийм архагшиж тогтсон бүтэцтэйгээр хангах хэрэг үү? Учир нь энэ бүтцийг дараагийн 3 жилд ийм тийм бодлогоор ингэж тэгж өөрчилнө, үүний үр дүнд төсвийн орлогын бүтэц, хэмжээ ингэж өөрчлөгдөнө гэсэн утгатай нэг ч өгүүлбэр 460 гаруй хуудастай төсвийн төслийн номонд алга. Ийм хандлага, байдалтай байхад зэс, нүүрсний үнийн өсөлтөөр голцуу төсөөллөө хийгээд татвар төлөгчид, аж ахуйн нэгжүүдийн болон өрхүүдийн эдийн засгийн өсөлтөнд оролцоотой, наалдацтай, тогтвортой байх шинж чанар буюу албаны хэллэгээр “хүртээмжтэй, тогтвортой эдийн засгийн өсөлт” хангагдаж чадах уу? Огт үгүй. НӨАТ-ын орлогын хувьд харьцангуй гайгүй дүр зураг харагдаж буй ч гэсэн НӨАТ-ын урамшууллын асуудлыг иргэдийн “азтай” эсэхтэй холбож буй хөшүүрэг сүүлийн үед эдийн засгийн утга агуулгаа алдаж буй болон “азтан тодруулах” асуудлаа хамгийн их азтай иргэн хэн бэ гэхээсээ илүү энэ урамшуулалын хөшүүргийн татвар төлөгчдийн суурийг өргөжүүлэх сэдэл санааг нь голловол зохистой. НӨАТ-ын бодлогын хувьд хамгийн гол анхаарах чиглэл бол хөнгөлөлт, чөлөөлтийг эрс багасгах асуудал юм. Энэ бол угтаа татварын эрүүл орчиныг эвдэж буй хэрэг бөгөөд одоо муулаад байгаа “үнэ тогтворжуулах хөтөлбөртэй” эдийн засгийн агуулгын хувьд агаар нэг юм. НӨАТ-аас чөлөөлөгдөх борлуулалт 2003-2018 онд 4%-26% болж нэмэгдсэн, энэ 14 жилийн хугацаанд татвар төлөгчдийн тоо нь 16% нэмэгдсэн ч тайлан ирүүлээгүй аж ахуй нэгжийн тоо 41 дахин өссөн баримтаас харахад реформын дараагийн 3 жилийн чиглэл ямар байх ёстойг харуулж буй хэрэг юм. Татварын харилцааг зөвхөн нэг нь өгч нөгөө нь авч байдаг, “Төр оршихуй дор татвар оршмой” гэсэн эрт балар цагийн хэн нэгний хэлсэн үгийг ишлэх дуртай байдлаар бус төр ба татвар төлөгчдийн хоорондын харилцаа гэдэг талаас нь харж тэгш, шударга, ил тод байх учиртай харилцаа болгох чиглэлээр суурь хууль буюу татварын ерөнхий хуулиа өөрчлөх зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд энэ бол татварын суурийг нэмэгдүүлэх, татварын реформ хийх тулгын чулууны нэг байх ёстой юм. УИХ-аас энэ чиглэлээр Засгийн газарт тодорхой чиглэл өгөх нь зүйтэй. Өөр нэг асуудал бол үл хөдлөх эд хөрөнгийн татварын суурийг нэмэгдүүлэх боломж юм. Үл хөдлөх хөрөнгийн зууч компаниуд, реалторуудын санал бодлыг Сангийн яамныхан энэ чиглэлээр авч цаашид хамтран ажиллаж суурийг өргөжүүлэх хангалттай нөөц боломж буйг олж харах хэрэгтэй. 2006-2016 онд энэ татвараар 6,6 -71,7 хүртэл тэрбум төгрөгийн орлого төсөвт орж байгаа бөгөөд гэхдээ үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн бүртгэлээс авахуулаад олон зүйлийг өөрчлөх шаардлага байгаа. Малчин, малтай өрхүүдээс мал-хөрөнгийн татвар авах асуудлыг хөндөх ёстой бөгөөд мал-хөрөнгийн 1%-ийн татварыг малчин, малтай өрхийн малын зах зээлийн үнэлгээн дээр суурилан өрхийн бүлгүүдээр ангилан авахад улсын хэмжээгээр 135 гаруй тэрбум төгрөг болох тооцоо гарч байна. Энэ татварын орлогыг малчин, малтай өрхүүдэд, тэдний авч буй зээлийн хүүг бууруулах, 2014 оны сүүлчээс эхлэн одоо болтол үргэлжилсээр байгаа мал, малын түүхий эдийн зах зээлийн үнийн уналтаас хамгаалах, тогтворжуулах “буфер” нөөц болгох гэх мэтээр “зорилтот” шинжтэй татвар болгож тусгай сан үүсгэвэл мал аж ахуйн секторын хөгжилд бодитой хувь нэмэр, өөрчлөлт болно. Энэ хуримтлагдсан мөнгөн дээр төрөөс төсөвт суулгаж жил бүр зарцуулдаг ноосны урамшуулалын 20-24 тэрбум төгрөг, бусад холбогдолтой татаас, эх үүсвэрийг нэмж нэг удаагийн санхүүжилтээр төр 135 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийвэл нийт 270 тэрбум төгрөгийн сан үүснэ. Энэ хэмжээгээр мал аж ахуйн секторт үр ашигтай хөрөнгө оруулалт болж очино. Малтай болон малчин өрхүүдийн амьжиргааны эерэг өөрчлөлт, малын зах зээлд сэргэлт гарна. Төсвийн зарлагын хувьд томоохон реформ мөн шаардлагатай бөгөөд Сангийн шинэ сайд үүнийг мөдхөн хэрэгжүүлэх бизээ. Төрийн албан хаагч 192 мянган хүнд 300 мянган төгрөгөөр бодож 55 тэрбум төгрөгийн нэг удаагийн тэтгэлэг байдлаар тараана гэсэн Засгийн газар, ОУВС-ийн “хамтын шийдвэр” гайхал төрүүлж байна. Төрийн үйлчилгээний албаны олонхи, төрийн жинхэнэ албаны цөөнхөд энэ бэлэн мөнгө нэг удаа мэдэгдэх нь  ойлгомжтой ч зугуухан нэмэгдэж буй инфляц, түүний дотор эрэлтийн инфляцид яаж нөлөөлөх талаар Монголбанкныхаа санал бодлыг сонссон юм болов уу... Дотоод эрэлтийг дэмжих нөөц боломж байгаа юм бол өөр альтернатив хувилбаруудыг 2018 оны төсвийн бүтэцдээ өрхийн нэрлэсэн болон бодит орлогыг нэмэгдүүлэх санхүүжилтыг тусгах нь зохистой бус уу? Ямар ч гэсэн 2018 оны төсөвт хөрөнгө оруулалт нь эдийн засагт шууд өгөөжөө өгөх төсөл, хөтөлбрүүдийг эрэмблэх зайлшгүй шаардлагатай. Урсгал зардлын хувьд гүйцэтгэлээр нь “шахах” ажлыг Сангийн яам тууштай хийх, нэгдсэн төсөв ба орон нутгийн төсвийн харьцааг оновчтой болгох, төсвийн тогтвортой байдал, сахилга бат гэдгийг зөвхөн нэгдсэн төсөв дээр бус орон нутгийн төсөвт бас зайлшгүй шаардлага, шалгуурууд бий болгох ёстой. Ингэж байж л төсвийн сахилга бат, тогтвортой байдал хэвтээ чиглэлээр төдийгүй босоо чиглэлээр хэрэгжих бодит боломжтой болно.    

Төсвийн алдагдал ба ДНБ, өр ба ДНБ гэсэн харьцаанууд хууль зүйн талаас нь авч үзвэл бүгд хуулийн дагуу буюу төсвийн тогтвортой байдал, өрийн тухай хуулиудад заасан хязгаар, таазнаас хэтрэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, УИХ дээр одоо орж ирээд байгаа эдгээр тоо хуулийн хүрээнд байгаа тул үүнийг эхэлж хөндөөд макро орчин нь зохистой болж буй эсэхэд үнэлгээ, дүгнэлт өгөөд эндээсээ төсвийн орлого, зарлага, түүний бүтэц гэх мэтийг нарийвчлан задлан шинжилж дүгнэдэг хэлэлцүүлэг өрнөхгүй байх магадлал өндөр байна. Гэтэл хамгийн гол асуудал бол эдгээр хуулийн хүрээнд орж ирсэн харьцаа, тооны төсөөлөлүүд төсвийн болон өрийн тогтвортой байдлын бодит илэрхийлэл болж чадах уу гэдэг юм. Чадахгүй гэсэн хариултын хамгийн гол үндэслэл нь сүүлийн 5 жилд Монгол улс төсвийн тогтвортой байдлын хуулийн үзэл санааг хэд хэдэн удаа эвдэж түүний  шалгуур үзүүлэлтүүдийг төсвийн тогтворгүй байдлыг хаацайлах, аргалах “хуулийн арга хэрэгсэл” болгосон. Ингэснээр төсвийн тогтвортой байдлын хууль нь хамгийн тогтворгүй, улс төрчдийн өнгө үзэмжээр өөрчлөгдөж байдаг хууль болж хувирсан. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн амин сүнс нь алга болж “өртэйгээр хөгжих”, төсвийн мөчлөг дагасан тэлсэн бодлогыг өөр сонголтгүйгээр олон жил дараалан хэрэгжүүлэх, төсвийн алдагдал ба өрийн хэмжээг хооронд нь бодлогын болон институц хоорондын уялдааг хангалгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжийг нээж өгсөн хууль болж хувирсан гэсэн хэрэг юм. 2018 оны төсөв болон 2019-2020 оны төсөөлөлүүд ийм орчинд л орж ирсэн тул дээр өгүүлсэн байдлын эвдэх, өөрчлөх реформын үзэл санаа үнэртэхгүй, шингээгүй байна. Өрийн тогтвортой байдал гэдгийг өрийн үйлчилгээг онцгой нөхцөл байдлаар санхүүжүүлэхээс өөр аргагүй байдалд хүрэхгүйгээр (өрөө хөнгөвчлүүлэх, бүтцийн өөрчлөлт хийх гэх мэт өнөөдрийн Монгол улсын олон улсын валютын сангийн тусламжтайгаар өрөө удирдахаас өөр аргагүй болсон байдаг гэсэн үг) эсвэл ирээдүйд төсвийн орлого, зарлагын тэнцэлдээ эрс томоохон өөрчлөлт хийхэд хүрэхгүйгээр хэвийн, үр дүнтэй хэрэгжих үйл явц гэж үздэг. Тийм ч учраас ОУВСан, Дэлхийн банкнаас өрийн тогтвортой байдлын дүн шинжилгээ хийх арга зүй, аргачлал, чадавхи бүрдүүлэх чиглэлээр олон талт үйл ажиллагаа хэрэгжүүлж Монгол улсад хэд хэдэн удаа энэ дүн шинжилгээг хийж үндэсний чадавхи бүрдүүлэх талаар тусалж дэмжсэний үр дүнд Монгол улсад энэ чиглэлээр бэлтгэгдсэн хүний нөөц Засгийн газарт хангалттай бүрдсэн. Харин тэдгээрийн санал, тооцоолол бодлогын түвшинд тусгагдах нь хангалтгүй байгаагийн  тусгал нь эдгээр тоогоор илэрхийлэгдэж байна гэж хэлж болно.

Хүснэггт 1-т буй өөр нэг анхаарах тоо бол нэрлэсэн ба өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн өрийн хэмжээ юм. Учир нь өрийн тогтвортой байдлын гол үзүүлэлт буюу өрийн таазыг бодохдоо хүртвэрд нь өнөөгийн үнэ цэнээр тооцоолсон өрийн хэмжээ, хуваарьт нь ДНБ-ий нэрлэсэн хэмжээг авдаг. Тиймээс өрийг яагаад өнөөгийн үнэ цэнээр тодорхойлдог гэсэн асуулт чухал. УИХ дээр үүнийг шууд асуудаггүй, анхаардаггүй. Гэтэл энэ нь анхаарвал, асуувал зохих асуулт юм. Нэрлэсэн өрийнхөө ирээдүйд төлөх үндсэн зээл ба хүүгийн хэмжээ буюу өрийн үйлчилгээний хуваарийн дагуу төлөх үнийн дүнг зах зээлийн хүүний тодорхой хэмжээгээр хямдруулж (дисконтолж) тооцдог.

Сангийн яамныхан өнөөгийн өртгөөр тооцсон зээлийн хэмжээг тооцохдоо энэ аргачлалын дагуу тооцдог бөгөөд түүний дотор дисконтны хүүг яаж сонгодог, Засгийн газрын зээлийн бүтцийн задаргаа, хүүгийн түвшин зэргийг хэрхэн тооцдог гэх мэт задаргаа, тайлбараа УИХ-ын гишүүдэд мөн өгдөг болох хэрэгтэй. Ард түмний нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргах учиртай хүмүүс өрийн асуудлаар нарийн дүн шинжилгээ, тоо баримттай, холбогдох тайлбаруудыг нь сайтар хийсэн материалтай байж л энэ асуудлаар суурьтай, бодитой, урагшаа харсан шийдвэр гаргах боломжтой юм. Өнгөрсөн 4 жилийн байдлын болон өнөө үеийн энэ талын практикийг харж байхад тодорхой ойлголт, дүн шинжилгээ аваагүй шууд ерөнхийд нь, мэргэжлийн бус хандлагаар баталдаг практик архагшсан. Дисконтын түвшинг мэдэх, өрийн тогтвортой байдлын арга зүйг ойлгох гэх мэт  асуудал бол УИХ-ын гишүүдэд хэрэгтэй мэдээлэл юм. ОУВС, Дэлхийн банкны арга зүйн дагуу бол энэхүү дисконтын хүүгийн түвшинг эрсдэлгүй, “дэлхийн зах зээлийн” хүү гэж ойлгодог. Өөрөөр хэлбэл, тухайн улс ирээдүйд зээлийн үндсэн өр, хүүгийн төлбөрийг хийхийн тулд өнөөдрийн зээлээ (хөрөнгө оруулалтаа) эрсдэлгүй байх тийм хэмжээг өнөөгийн үнэ цэнээр нь илэрхийлэн зээлийн тооцоогоо хийдэг. Тиймээс энэхүү ойлголт нь олон улсын практик дээр валютаас хамааран ялгаатай тогтдог арилжааны зээлийн хүү (currency specific commercial interest rates – CIRR гэж нэрлэдэг) гэж нэрлэдэг хүүг ашигладаг ба энэ нь хөгжилтэй орнуудын Засгийн газрын 5-аас доошгүй жилийн хугацаатай бондуудын хоёрдогч зах зээл дээрх өгөөжтэй холбогддог. Харин доогуур орлоготой улсуудын хувьд энэхүү дисконтын хүүгийн түвшин нь АНУ-ын доллараар илэрхийлэгдсэн арилжааны хүүгийн түвшний дундаж хэмжээтэй уялддаг бөгөөд анх тогтоохдоо 5% гэж тогтоосон бөгөөд энэ нь зах зээлийн хандлагын дагуу засварлагдаж байдаг. Хөгжиж буй орнууд, түүний дотор Монгол улс энэ хувийг хэрэглэдэг бөгөөд УИХ-ын гишүүд өрийн асуудлаар ярилцах үед Засгийн газраас өрийн бүтцийн задаргаа, валютын бүтцээр хэрэглэгдэж буй хүүгийн түвшний өөрчлөлт, грант-элемент буюу хөнгөлөлтийн нөхцөл зэргийг ярьж байж өмнө дурьдсан “хүртвэрийн” агуулгыг ярьдаг болох хэрэгтэй юм. Хүснэгт 1-д буй зээлийн нэрлэсэн өр ба нэрлэсэн ДНБ-ий харьцааг ч гаргаж ярих хэрэгтэй бөгөөд хүснэгтээс харахад 13-р үзүүлэлт буюу нэрлэсэн өр/нэрлэсэн ДНБ-ий харьцаа 2016 онд 91,8%, 2017 онд 94,9%, 2018 онд 93,3%, 2019 онд 90,0% болж байгаа нь эдийн засгийн агуулга талаасаа бодит байдлын илэрхийлэл бөгөөд харин өрөө төлнө, үйлчилгээний хэмжээг нь төсвийн зардалд жил бүр суулгаж өгдөг утгаар нь буюу санхүүгийн агуулгаар нь авч үзвэл өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн өр/нэрлэсэн ДНБ гэсэн харьцааг ярих хэрэгтэй юм. Хүснэгтийн 5-р үзүүлэлт буюу нэрлэсэн өр, өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгдсэн өр хоорондын ялгаварыг нэрлэсэн өрдөө харьцуулсан харьцаа бас ач холбогдолтой бөгөөд энэ нь Монгол улсын өрийн бүтцэд хөнгөлөлттэй зээл хэр зэрэг жин дарж буйг харуулж байгаа юм. Тухайн зээл хөнгөлөлттэй эсэхийг тогтоодог гол шалгуур нь дээр дурьдсан ялгаварын харьцаа 35%-иас дээш байвал хөнгөлөттэй зээл гэж үздэг олон улсын практик талаас нь авч үзвэл Монгол улсын зээлийн бүтцэд хөнгөлөлттэй зээлийн жин энэ түвшинд хүрэхгүй (нэгэнт л зээл авч буй бол аль болох хөнгөлөлттэй зээл их авахыг хүсэх нь ойлгомжтой ч хүсэл, хясал зөрдөг санхүүгийн ертөнцөд Монгол улсын хувьд хөнгөлөлттэй зээл авах статус, боломж, нөхцөл хязгаарлагдсан байгаа), 2016 онд 15,3%, 2017 онд 17,7% болж бага зэрэг сайжирсан ч төсөөлж буй жилүүдэд 13-14% байхаар байна. Өөр нэг анхаарах үзүүлэлт бол (хэдийгээр олон улсын хэмжээнд ийм үзүүлэлт албан ёсоор гаргадаггүй боловч) 5.1-р үзүүлэлт буюу дээр дурьдсан ялгаварыг нэрлэсэн ДНБ-д харьцуулсан харьцаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нэрлэсэн болон өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн өрийн ялгавар буюу өрийн хуримтлалын ялгавар нэмэгдэхийн хэрээр ДНБ-д харьцуулсан харьцаа нь багасгах, энэ ялгавар багасах тохиолдолд энэ нэмэгдэх, хуваарьт буй ДНБ-ий нэрлэсэн хэмжээ нэмэгдэх, багасах үед энэ харьцаа багасах, нэмэгдэх гэх мэт нь эдийн засаг, санхүүгийн үйл явцын гадаад, дотоод хүчин зүйлийн илэрхийлэл болж чадах тул энэ үзүүлэлтийг гаргасан.

Засгийн газраас оруулж ирж буй төсвийн баримт бичигт дээр дурьдсан өрийн үндсэн үзүүлэлтүүд байгаа ч өрийн дарамтын үзүүлэлтүүдийг албан ёсоор оруулж ирээгүй байгаа нь шийдвэр гаргах ёстой УИХ-д задлан шинжлэх, дүгнэн цэгнэх бүрэн боломж олгохгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн өр ба ДНБ-ий харьцаа бус өрийн үйлчилгээ ба экспорт, төсвийн орлого ба өрийн үйлчилгээ гэх мэт өрийн удирдлагын тухай хуулинд буй үзүүлэлтүүдийг судлах нь хангалтгүй байна. Тийм ч учраас тухайн үед 2014-2015 онд өрийн удирдлагын хууль УИХ дээр яригдаж байх үед ОУВС, Дэлхийн банкнаас гаргасан арга зүйн зөвлөмжийн шинж чанартай өрийн дарамтыг босго хэмжээний үзүүлэлтүүдийг би ярьж байсан бөгөөд харамсалтай нь өнөө хүртэл энэ үзүүлэлтүүдийг чиг баримжаа болгох асуудал байхгүй л байна. Хэдийгээр босго үзүүлэлт нь индикатив буюу зөвлөмжийн шинжтэй, хатуу тогтоосон тааз үзүүлэлт биш боловч төсөв, өрийн тогтвортой байдлын таазаа дураараа, “төсвийн зайлшгүй шаардлага, аргагүй байдал” гэсэн шалтаг, шалтгаанаар байнга өөрчилж байдаг улсын хувьд энэ бол хэрэгжиж, төлөвлөж буй “бодлогын анхааруулгын үзүүлэлтүүд” юм.

Өрийн хэмжээг өнөөгийн үнэ цэнээр тооцдог учир шалтгааны талаар өмнө өгүүлсэн дээр нэмж хэлэхэд өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлэгддэг нэг гол шалтгаан нь ихэнх доогуур орлоготой хөгжиж буй улсуудын өрийн бүтэц нь нийтийн секторын зээлдүүлэгчид буюу албан ёсны зээлдүүлэгчид болох олон улсын байгууллагууд, Засгийн газрын зээл байдаг, хугацаа нь урт, хүү нь зах зээлийн хүүгээс доогуур байдгийн улмаас улс орнуудын зээлийн бүтэц, цаг хугацааны ялгаатай байдлыг харгалзан өрийг өнөөгийн үнэ цэнээр тооцох нь тохиромжтой байдаг байна. Тийм учраас өмнө дурьдсаны дагуу өр /ДНБ-ий харьцаа УИХ-д оруулж ирэхдээ өрийн бүтэц, хугацаа, хүү, хөнгөлөлтийн элемент эргэн төлөлтийн график гэх мэт нарийвчилсан задаргааг хавсаргаж үүний үндсэн дээр УИХ-аас уг таазыг баталдаг практикт яаралтай шилжих хэрэгтэй юм. Энэ бол УИХ-ын өрийн тогтвортой байдлыг хангах хуулиар заагдсан үүргээ бүрэн биелүүлэх гол нөхцөл юм. Доллароор илэрхийлсэн нийт гадаад өрөөр (нэрлэсэн) тооцсон өрийн дарамтын үзүүлэлтүүд доорхи байдалтай байна: (2017 оны 6-р сарын 30-ны байдлаар) (Монголбанкны “хөх” ном, хуудас 117)

1.    Нийт гадаад өр / ДНБ харьцаа – 479%

2.     Нийт гадаад өр / Экспорт – 761%

3.    Нийт гадаад өр / төсвийн орлого харьцаа – 1652%

(Грек улсын нийт нэрлэсэн өр / ДНБ харьцаа 2015 онд 174% байв. Өнөөгийн цэвэр орлогоор илэрхийлсэн өр / ДНБ харьцаа нь 93% байсан. ОУВС-аас хөгжилтэй зах зээлийн урлсуудын хувьд өрийн дистресд (debt distress) орох босго хэмжээ нь нэрлэсэн өр / ДНБ харьцаа нь 85% гэж үздэг. Грекийн хувьд доогуур орлоготой хөгжиж буй орнуудын өрийн эрсдлийн үнэлгээний өмнө дурьдсан хүснэгтийн дагуу бол өр / экспортын харьцаа нь 281%, өнөөгийн цэвэр өртгөөр илэрхийлсэн өр / ДНБ харьцаа нь 93% өр / төсвийн орлогын хувьд 213% тус тус гарч байв.) Монгол улсын хувьд тооцвол дорх байдалтай байна. (2017 оны 6 сарын 30-ны байдлаар, нэрлэсэн өр, доллараар илэрхийлснээр тооцсон.)

1.    Засгийн газрын нэрлэсэн өр / ДНБ -114%

2.     Засгийн газрын нэрлэсэн өр / Экспорт -181,2%

3.    Засгийн газрын нэрлэсэн өр / Төсвийн орлого -393,4%

2016 тоонуудаар тооцож үзвэл:

-       (ӨҮЦ) ӨР / Экспорт – 178,8%

-       (ӨҮЦ) ӨР / Төсвийн орлого – 322,3%

-       (ӨҮЦ) ӨР / ДНБ – 77,7%

Мемо: Грек улс:

-       (ӨҮЦ) ӨР / Экспорт – 281%

-       (ӨҮЦ) ӨР / Төсвийн орлого – 281%

-       (ӨҮЦ) ӨР / ДНБ – 93%

(Грекийн ДНБ 2016 оны байдлаар 194,6 тэрбум доллар, нэг хүнд оногдох ДНБ нь 18,1 мянган евро, нэрлэсэн өрийн хуримтлагдсан хэмжээ 2015 онд 312 тэрбум евро байсан ба үүний 79% нь албан ёсны, нийтийн секторын институцүүд, тухайлбал, Европын Төв банк, ОУВСан, Евро бүсийн гишүүн улсууд, Төв банкуудаас авсан өр, ердөө 64 тэрбум евро нь хувийн хөрөнгө оруулалтанд, үүний ихэнх нь урт хугацааны бондууд байжээ.)

Дээрхээс харвал 2016 оны байдлаар үзэхэд бодлогын болон институцийн чанар нь хүчтэй гэсэн ангилалд хамрагддаг хөгжилтэй орнуудын өр / экспортын харьцааны босго үзүүлэлт рүү (200%) Монгол улс маш их ойртсон (178,8%), өр / төсвийн орлогын хувьд (300%) бүр хэтрээд явчихсан (322,3%), өр / ДНБ-ий (50%) хувьд 77,7% болсон байна. Эдгээр босго үзүүлэлтүүдийг 2013 онд ОУВС-ийн судлаачид илүү уян хатан хандаж цаг хугацааны хувьд 2030 он болтол удаан хугацааны баримтлах тохируулга” болох зөвлөмж өгч энэ бол бас хатуу тогтоосон тааз түвшин биш гэж байв. Бусад улс орнууд эдгээр босго үзүүлэлтээр баримжаа авч төсөв, өрийн үзүүлэлтүүдээ боловсруулж баталдаг. Хөгжлийн түвшингээрээ Монголоос хэд дахин илүү, өрөөрөө дэлхийд зард гарсан Грек улстай харьцуулах түвшинд очиж буй Монгол улс 2018 оны төсөв, 2019-2020 оныхоо өрийн төлөвийг ингэж төсөөлж болох уу? ОУВС-тай зөвшилцсөн юм бол яагаад ийм тогтвортой бус хандлагатай байна? Ердөө л жил гаруйхны өмнө Монгол улсыг өрийн дистресийн өндөр эрсдэлтэй гэж үзэж тэр нь бодитой тохиолдсны дараа 2016 онд стэндбай / өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлсэн, 5 тэрбум долларын хөрөнгө босгож өгсөн тэр байгууллага дээр дурьдсан өрийн дарамтын үзүүлэлтүүдийг ОК гэж үзсэн үү? Би бол огт ОК гэж үзэхгүй байна. Эсвэл манай Засгийн газар “аргалчихсан” юм болов уу? Эсвэл 2018 оны төсвийн алдагдлаа (-)8,6%, 2019 онд (-)6,2%, 2020 онд (-)4,5% гэсэн “буурсан” дараалалтай тоонуудад “тайвширч” тогтвортой төсөв байх юм байна гэж үзсэн хэрэг үү? Миний бодлоор эдгээр оруулж ирсэн тоонууд төсвийн болон өрийн тогтвортой байдлыг огт хангахгүй,тийм хандлага ч анхнаасаа байгаагүй, өрийн тогтвортой байдлын хувьд өрийн дистресд байгаа хэвээр, түр зуур “гал унтраах” шинжтэй, төсвийн орлого, зарлагын бүтцийн үр ашигтай тохируулга, сэлгэн байршуулалт хийгдээгүй, төсвийн бодлогын төлөв байдлын хувьд үр ашиггүй тэлэлт давамгайлсан, эцсийн дүндээ Монгол улс “төсвийн давамгайлалд” (fiscal dominance) орсон ийм л дүр төрх тод харагдаж байна.

Төсвийн алдагдлаа ядахдаа 3-4 нэгжээр бууруулж 5-6% болгох, өрийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтүүд, ДНБ-ий тооцоогоо дахин нарийвчлан тооцох, 2018 оны төсвийн хөрөнгө оруулалтаа дэд бүтэц, зам гэхээсээ илүү, хотын өрхүүдийн бодит орлогыг нэмэгдүүлэх, хөдөөгийн өрхүүдийнхээ мал, малын түүхийн эдийн зах зээлийг дэмжих, бизнес эрхлэгчдийнхээ санхүүгийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, 29,6% болчихсон ядуурлаа буруулах чиглэлээр ганц жил өөр хандлага, арга барилаар хандаад үз. Тэгээд 2018 оныхоо ДНБ-ий өсөлтийн чанар буюу өгөөж, хүртээмж, үр дүнг нь хараарай. Маш их эерэг хандлага өөрчлөлтүүд гарна. 2018 оныхоос төсвийг ийм байдлаар баталж чадвал ОУВС-ийн тусламжтайгаар өрийн дарамтаа багасгаж удирдлагаа сайжруулж, мөнгөний бодлого илүү уян хатан, зохицсон төлөвтэй байлгах боломж бүрдэж төсөв, мөнгөний бодлогын үр ашигтай уялдаа холбоо хангагдах болно. Эс тэгвээс Монгол улс Грек улс шиг хүнд байдалд орох өндөр эрсдэлийн босгон дээр байна.

Эдийн засагч С.Дэмбэрэл