Монгол Улсын сонгуулийн нэгдсэн /Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай, Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай, Аймаг, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай, Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын сонгуулийн тухай хуулиудыг нэгтгэх/ хуулийн төслийг боловсруулах Ажлын хэсгийн 07 дугаар сарын 08-ны Хуралдааны тэмдэглэлээс...
С.Дэмбэрэл: Сонгуулийн хуулийн төсөлд ажлын хэсгээс авах санал гэдэгт саналаа хэлье. Гуравдугаар зүйлд байгаа Сонгуулийн хуулийн төслийн ерөнхий зарчим нь хамгийн сүүлд батлагдсан Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд үндэслэсэн гэдгээ тодруулах хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэл эндээс хүн ойлгохгүй, хуулиудын тэгш бус байдлыг үүсгэхээр зүйл орж ирээд байна. Чи өөрөө дөнгөж сая л аргументийг нь хэлж байна. Яагаад Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд үндэслэсэн юм бэ гэхээр, энэ хууль нь бусдаасаа илүү болсон, шинэ элемэнтүүд орсон гэж тайлбарлаж байна шүү дээ. Тийм учраас нэгдсэн хууль гэж нэрлэх гэж байгаа бол зарчимын хувьд нэг хууль дээр үндэслэж гарах ёсгүй. Энэ бол нэгдүгээрт, хуулиудын тэгш бус байдал гэж бодож байна. Зөв ярьж байна уу, Батболд хуульч аа. Хоёрдугаарт, нэрийн хувьд “Сонгуулийн хууль” гээд нэрлэчихлээ. Энэ дотор чинь институц орж байна. Ерөнхийлөгчийн институц, УИХ-ын институц, орон нутгийн институц гээд явчихна. Энэнийг бүхэлд нь хамарч нэрлэхээр, энд тайлбарласнаар бол Иргэний хууль, Эрүүгийн хуультай адилхан түвшинд үзэж байгаа юм байна. Ерөнхий хууль гэхээр Татварын ерөнхий хууль гэдэг шиг зүйлээр би ойлгож байсан. Татварын ерөнхий хууль гээд татварын ерөнхий харилцааг зохицуулдаг, бусад дагалдах хуулиудтай байдаг. Тусдаа нэмэгдсэн өртгийн, компанийн ашиг, орлогын гэх мэтчилэн задардаг шиг явбал ойлгомжтой юм гэж бодсон. Тэгэхээр Сонгуулийн хууль гэж бүхэлд нь нэрлэх үндэслэл бидэнд өгсөн энд байгаа мэдээллээр бол гарч ирж чадаагүй л байна. Сая харж байхад, сонгуулиар маш их реклам явлаа. Соэнгуулийн ирц сүүлийн жилүүдэд улам буураад байна. Ирцийг хангахын тулд нэгж өгсөн. Тэр нэгж тараасныг ямар хуулиар, яаж тайлбарласан бэ гэдгийг нь асуухаар сайн дурын юм болчихсон. Маш олон хүн үүнийг сонгогчдыг худалдаж авч байгаа хэрэг гэж үзэж байсан. Ийм зүйлийг техник талаасаа яаж зохицуулсан бэ? Жишээлбэл, сүүлийн жилүүдийн сонгуулийн ирц буурч байгааг нэмэгдүүлэх, эсвэл тоог нь тогтвортой барих талаас нь юу төлөвлөж байна? Гадаадад хичнээн мянган Монголчууд байгаа ч саяын сонгуулиар иргэдийн санал өгсөн хувь нь маш өчүүхэн бага хувь эзэлж байсан. Энэ байдал дараагийн сонгуульд давтагдах уу, яг энэ байдлаараа явагдвал давтагдах л талтай. Элчин сайдын яамдуудын тайлбарлаж байгаагаар бол гадаадад байгаа бүх Монголчуудыг сонгуульд хамруулж чадахгүй гээд янз бүрийн шалтгаанууд тоочдог. Иргэний ухамсартай, заавал сонгуульд оролцоно гэсэн эрмэлзэлтэй цөөн хэдэн иргэд л Элчин сайдын яаман дээрээ очиж саналаа өгдөг. Энэ хэвээрээ үлдэх үү? Үүнийг хэрхэн өөрчлөх вэ? Ямар эрхзүйн зохицуулалт хийх вэ? Мөн залуусыг татах гэж оролдлого хийлээ. “Залуусаа, сонгуулиа өгөөрэй.” гэж уриалж байсан. Нийгмийн нэг хэсэг нь сонгууль өгөх дургүй байдаг юм шиг байна. Тэр хүмүүсийг цаашид ч гэсэн сонгуулиа өгөөрэй гээд гуйгаад, уриалаад яваад байх юм уу, эсвэл сонгуулийн ирцийг нэмэгдүүлэх тал дээр хууль эрх зүйн хүрээнд ямар хөшүүрэг хийх хэрэгтэй юм бэ? Эсвэл дөрвөн компани ярилцаад, нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд сонгуульд саналаа өгсөн иргэдэд нэгж өгч байя гэж яригдаж байсан. Энэ зөв үү, цаашдаа үргэлжлэх үү?
Зургадугаар заалт дээр, “мэргэшсэн хуульчид ажиллахаар...”, маргаан гарвал үүнийг хуульч байсан ч гэсэн газар дээр нь шийдэж чадах уу? Өнгөрсөн туршилгаас нь харахад хуульч биш учраас газар дээр нь асуудлыг шийдэж чадахгүй байгаа юм уу гэмээр байна. Хуульчид баймаар л юм. Гэтэл гарсан маргааныг газар дээр нь ингэж шийднэ гэсэн хуулийн заалт байхгүй учраас л тэгж шийдэхгүй байна гэж би ойлгоод байгаа. Тэрнээс биш мэргэшсэн хуульч мөн байна уу, биш байна уу гэдэгт асуудал нь биш юм шиг санагдаад байна. Энийг анхаараарай.
Наймдугаар заалт дээр, “...сертификаттай болгох...” гэж байна. Улс төрийн намуудыг харахаар, өөрийнхөө ажиглагчдаа бэлдээд, энэ чиглэлээр гайгүй байж болох хүмүүсээ явуулаад байх шиг байгаа юм. Наймдугаар заалтын дагуу сонгуулийн хороодын гишүүдийг сургалтанд хамруулах юм уу? Ингэснээрээ сонгуулийн хууль тогтоомжоор мэргэшсэн боловсон хүчин төв орон нутагт бэлтгэгдэх, эсвэл улс төрийн намуудын энэ чиглэлийн чадавхийг нь дээшлүүлэх ийм заалт орж болох уу? Яагаад гэвэл, намууд л нэр дэвшүүлж байгаа, намуудад энэ чиглэлээр мэргэшсэн хүмүүс байвал дараа нь янз бүрийн маргаан гарахад тэр хүмүүс нь тодорхой хэрэгтэй болно.
Есдүгээр заалт дээр, манай улсад сонгуулийн порпорциналь систем анх удаа туршигдаад, манай намаас л гэхэд арай гэж хоёр хүн орж ирсэн. Улс төрийн “жижиг” намуудын босгыг нь өндөрсгөж, 5-10 хувь гэсэн өндөр босго тавих гээд байна уу? Үүн дээр би санал огт нийлэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, цаашдаа порпорциналь системийг нэмэгдүүлнэ гэж яриад байгаа биш үү? Эсвэл хоёр “том” нам өөр бодолтой байдаг юм уу? Хоёрхон намын ноёрхолыг энэ улсад хуулиар тогтоож, хадгалах гэж оролдож болохгүй. Парламентаас гадуур байгаа бусад намуудад боломж олгосон ийм заалт байхаар, хамгийнн ихдээ л 5 хувь гэсэн босго байхаас биш, 5-10 хувь гэсэн интервалл байж ерөөсөө болохгүй. Дээр нь нэгээс доошгүй суудал авсан гэсэн болзол шаардлага бүр байж болохгүй. Гадаадын улс төрийн туршлага бол Монголын хөрсөнд, тэр тусмаа улс төрийн систем нь дангаж бүрэлдэн тогтнож байгаа, олон намын систем бодитойгоор хэлбэршин бүрэлдэх хэрэгцээ шаардлагатай байгаа манай улс төрийн орчинд гадны тогтчихсон системийг механик байдлаар, шууд хуулбарлаж аваад, нааж хэрэглэх нь буруу байх гэж бодож байна. Хаалтын гэрээ гээд их ярьдаг. Хаалтын гэрээ гэдэг хууль зүйн нэр томъёолол байхгүй. Хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль байж байгаад, буцаагаад татаад авчихсан. Энэ хуулиар л хаалтын гэрээний асуудлыг шийдэх ёстой. Энэ талыг нь яаж холбох вэ?
Хамгийн сүүлд нь “үр дүнгийн хувийг нэр дэвшигч, нам эвслийн авсан саналын дүнгээр гаргадаг болох.” гэдгийг би сайн ойлгохгүй байна. Одоо яаж гаргадаг юм бэ? Энийг авснаараа ямар үр дүн гарах вэ? Энэ дээр надад хариулт өгөөч. Түрүүн бас, намуудын санхүүжилт гэж ярилаа. УИХ эхлэнгүүт, УИХ-ын Тамгын газрын судалгаа шинжилгээний хэлтэст би захиа бичээд, энэ чиглэлийн судалгаа гаргуулж авсан. Өөрөөр хэлбэл, бусад улс орнуудад сонгуулийн санхүүжилт ямар байдаг вэ гэсэн судалгаа. Энэ чиглэлийн мэдээллийг та бүхэн ч бас Тамгын газраас, миний сайтаас аваарай. С.Оюун, С.Дэмбэрэл нарын захиалгаар хийгдсэн 20-30 хуудастай судалгааг өгөөч гээд уг хэлтсээс очоод асуугаад, олоод аваарай. Хоёр судалгаа байгаа шүү.
Хариулт: - Яаж ирцийг нэмэх вэ гэдэг дээр манай хуулинд нэг заалт байгаа нь юм. Сонгуульд оролцох, эс оролцохоо иргэн өөрөө чөлөөтэй сонгоно, тэрэнд хэн ч нөлөөлөхгүй гэсэн заалттай. Бусад улс оронд сонгуульд оролцох нь үүрэг гэж үздэг. Манайх болохоор оролцохгүй байх нь эрх гээд үзчихсэн. Үүнийг хэрхэн үүрэгжүүлэх вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй байгаа. Эрх гэчихсэн болохоор нэгж өгөх зэрэг хөшүүргийн хэлбэрийг ашиглаж байгаа юм. Зарим оронд бол, сонгуульд оролцоогүй иргэн ямар нэг байдлаар олон нийтийг төлөөлөх эрх нь хязгаарлагддаг. Жишээлбэл, төрийн өмчит компанид хараат бус ТУЗ-ын гишүүнээр томилогдож, хотын зөвлөлийн гишүүн болж чадахгүй, эсвэл оюутны 70 мянгаа авч чадахгүй гэдэг ч юм уу, тийм зүйлтэй нь л холбож байна. Зарим улс торгуультай. Тайландад 5 доллар, Австрали 20 долларын торгуультай байх жишээтэй. Манайх бол оюутны автобусны билет хөнгөлөлттэй авдагтай нь холбодог ч юм уу, яах вэ гэдгээ ажлын хэсэг яриад зөвхөн ирцийг хэрхэн нэмэх вэ гэдэг дээр гарч байгаа хувилбаруудыг үнэлээд сайн, муу талыг нь гэж гаргаж бэлдээд, дараагын хурал дээр танилцуулж болно.
Гадаадад байгаа иргэдийн саналын тоог нэмэгдүүлэхийн тулд нэг арга байгаа. Иргэдийн саналыг шуудангаар авдаг болох юм бол идэвхи нь нэмэгдэнэ. Зөвхөн элчин сайдын яаман дээр ирж саналаа өг гэхээр бэрхшээл дагуулаад байгаа юм. Өөр нэг ирцийг нэмэгдүүлэх арга нь иргэдийг зөөх явдал юм. Манай намууд нууцаар иргэдийг зөөдөг. Бусад оронд машинаа бүртгүүлээд, хүмүүсээ зөөхийг нь зөвшөөрдөг, гэхдээ дотор нь ажиглагч суулгаж явуулдаг гэдэг ч юм уу, иймэрхүү арга хэмжээ авч болно. Иймэрхүү зохицуулалт оруулж, ирцийг нэмэх тал дээр цогц ярих хэрэгтэй.
С.Дэмбэрэл: Олон орон сайн дурын үндсэн дээр хүнийхээ ухамсарт тулгуурладаг, нэг хэсэг оронд шахалт үзүүлэх системийг нэвтрүүлж байна. Тэр цөөхөн орноос ихэнх нь буцаж больж байна. Энэ мэдээллийг интернетээс авч болно. Хүчээр ингэх нь дэмий юм гэж ойлгосон. Монголын хувьд бол сайн дурын, хагас шахалт үзүүлэх, халамж авч байгаа хүмүүсийн халамжтай нь холбох тодорхой элемент байна. Тэр нь юу гэхээр, “нөхцөлт мөнгөн шилжүүлэг”. Жишээлбэл, гэртээ мод тарих, хүүхэддээ улаан бурханы тариа хийлгэх, хүүхдээ сургуульд сургаж байж мөнгөн халамж нь шилжиж ордог. Үүнийг дэлхийн банкнаас бусад хэд хэдэн улс орнуудад хэрэгжүүлээд, нийгмийн бодлогыг нь шинэчилж байгаа нөхцөлт үйлчилгээ гарч ирээд байна. Энэ бодлогыг сонгуульд холбож болох үгүйг л бодоод, гайхаад сууж байна. Бусад улс оронд бол сонгуульд хүчээр оролцуулахыг эрх зөрчиж байгаа хэлбэр гэж үздэг юм билээ.
Хариулт: Дунд сургуулийн хичээлд сонгуулийн ач холбогдлын тухай хичээл заагдахгүй байна. 18 нас хүрсэн хүүхдүүд ямар ч ойлголтгүй байна. Энэ бүхнийг харгалзан үзэж цогцоор нь шийдэх ёстой.
С.Дэмбэрэл: Зарчмын гэж яригдаад байгаа энэ суурь асуудлуудын жагсаалтыг гаргаад, эхнийх нь улс төрийн намуудын дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын хүрээнд саяны ярьсан листээрээ санал бодлоо солилцоод байгаа. Тэрний дараа УИХ-д оруулж ирээд, намын бүлэг нь яриад явцгаая.
