Мөрдөх албаны тухай хуулийн төсөл болон холбогдох бусад хуулийн төслүүдийг хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг бүхий Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын хэсгийн хуралдааны тэмдэглэлээс /13.00 цагаас “В” танхимд/

 

С.Дэмбэрэл: - Баярлалаа. Миний хувьд хэдийгээр ажлын хэсгийн гишүүн боловч, мэргэжил хол, бас анх удаа оролцож байгаагийн хувьд танин мэдэхүйн чанартай байх магадлалтай асуултуудыг ажлын хэсгийн ахлагчаас асуумаар байна.

 

1.   Энэ хуульд хичнээн удаа, хаана хаана хүний эрхийн тухай орсон бэ? Мөрдөх албанаас хүний эрхийг хүндэтгэх, хангах талаар ямар заалтуудаар, яаж орсон бэ?

2.   Мөрдөх албыг улс төрийн харьяалалаас, улс төрийн захиалгаас, түний дотор бүлэглэлийн эрх ашгаас ямар байдлаар, яаж хамгаалсан юм бэ?

3.   Өнөөгийн тогтсон практик бол, мөрдөх албанаас гэмт хэргийг мөрдөхийн тулд хүнийг нийгмээс тусгаарлан, шоронд хийж хорьдог энэ үйл явц хэвээрээ үлдэх үү? Эсвэл өмгөөлөгчийнх нь болон тухайн мөрдөгдөж байгаа хүний үг хэрэгжин биелж, ингэснээрээ мөрдөх албыг хуучин аргаар гэмт хэргийг илрүүлэх буюу хүнийг хорьж цагдах, сэтгэл зүйн дайралт хийх замаар хувь хүнийг хохироодог арга барилаас яаж хамгаалсан бэ?

4.   Нэмж асуухад “шаардлагатай тохиолдолд” гэсэн үг их олон тааралдаж байна. Энэ их субьектив үг юм. “Шаардлагатай тохиолдол” гэж хэн ч, хэзээ ч тодорхойлж болно. Энэ юу гэсэн үг вэ? “public interest” гэж юу гэхээр хэлж чаддаггүйтэй төстэй санагдаад байна. Бид, хууль  болж мөрдөгдөх зүйлийн тухай ярьж байна. Тиймээс энэ үгийг яг, яаж тодорхойлсон юм бэ?

5.   Хэрэгт сэжиглэгдсэн хүний өмгөөлөгчийн өмгөөлөх эрх, мөрдөх ажиллагаанд оролцох оролцооны эрх хэр хангагдсан бэ? Хэрэг мөрдөх явцад өмгөөлөх ажиллагаа яаж явагдах юм бэ гэдгийг бас тайлбарлана уу.

6.   Мөн “тухайн байгууллага нууц биш гэж үзсэн бол”, жишээлбэл “харилцагчдын нууцад шаардлагаар, хүссэнээр” гэсэн заалтууд бичигдсэн байна. Яг үүнийг л яриад байна. Мөнгөө хадгалуулсан хүний хувьд хувийн нууц /privacy/-ыг хадгалах, хангах асуудлыг шийдэж чадсан эсэхийг хүмүүс мэдэхийг хүсч байгаа. Үүнээс болоод данснаас бэлэн хэлбэр рүү мөнгөө татах асуудал бас үүснэ. Тийм зүйлс гарч байгаа байх. Тэгэхээр банкнуудаас мэдээлэл гаргуулж авахдаа банкны тогтвортой ажиллагаанд нөлөөлөхгүй, хүний эрхийг зөрчихгүй, мөн хүний хувийн нууцийг задруулахгүй байх талаар хэрхэн бодож зохицуулсан бэ?

 

... Би эдгээр асуултыг хэзээ ч, хаана ч асууна. Би нэг жишээ хэлье. Сүүлийн үед засгийн газраас орж ирж байгаа хууль, тогтоолуудыг бид маш их өөрчилж байгаа. Өөрчлөхөөргүй юм орж ирвэл уг нь хамгийн сайн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл чанартай хууль, тогтоолын төсөл орж ирвэл сайн байгаа юм. Гэтэл “Хөрөнгө оруулалтын хууль”, “эрдэс баялагын бодлого, баримтлал” зэрэг орж ирж байгаа зүйлс маш их өөрчлөгдөж байна. Өөрчлөлт их шаардаж байна. Зарим нь бүр 80 гаруй зүйл заалт, зарчмын зөрүүтэй юмнууд гарч ирж байна. Х.Тэмүүжингийн хариуцсан Хууль зүйн Яамыг сайн чанартай юм хийсэн байх гэж найдаж байна. Бага юм өөрчлөгдөөсэй гэж хүсч байна. Гэхдээ л миний дээрх хэдэн суурь асуултанд хариулж чадаагүй бол энэ төсөл чинь биш юмаа л гэсэн үг. Эдгээр асуултанд хангалттай хариу өгөөд, цаашид энэ хуулийг хэрэгжүүлэхдээ айлын гэрт хүч түрэн орж нэгжлэг хийдэггүй, хүний хувийн эрхэнд халддаггүй, улс төрийн захиалгаар хүмүүсийг “агнадаггүй” тийм л мөрдөх ажиллагаа явагддаг болох ёстой. Ийм нөхцөл хангагдсан бол энэ сайн хууль болно гэсэн үг. Тиймгүй бол энэ хууль чинь ямар нэг хүний, эсвэл аль нэг хүчний нөлөөн дор ашиглагдаж явна л гэсэн үг болно. Тийм учраас энэ албаны хүмүүсийн хараат бус байдал нь цалин пүнлүүгээсээ гадна хэр хангагдсан юм бэ гэдгийг ч нэмж асуумаар байна. Эдний цалин хөлсийг тусад нь томьёолох ёстой биз дээ? Үүнийг хэн томьёолох юм бэ? Байгууллагыг нь институцийнх хувьд хараат бус байдлыг хэрхэн хангасан юм бэ гэдэг ч чухал байна. Аль нэгэн улс төрийн нөлөөлөлд орохгүй гэсэн ийм баталгааг л би асуугаад байна. 

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - С.Дэмбэрэл гишүүний асуусан, хүний эрхтэй холбоотой асуултууд зөвхөн ганц энэ “Мөрдөх алба”-ны хуулиар шийдэгдэхгүй юм. Олон хуулийн цогц системээр шийдэгдэнэ. Өнөөдрийн бидний ярьж байгаа хууль бол зөвхөн, тодорхой нэг төрлийн хэргийг мөрдөн шалгадаг институцийн л хууль юм. Харин хүний эрх, үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлыг “Гэмт хэргийг хянан шийдвэрлэх” болон “хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай” гэсэн өөр 2 хуулиар зохицуулж байж хүний эрх нь хангагддаг. Хүний хувийн эрхтэй холбоотой асуудлуудыг хөндөхгүй байх, хүний хувийн орон зайд байгаа мэдээллийг тэр бүр дуртай байдлаараа задлахгүй байх, тэгэхдээ өөрийг нь буруутгасан бүх юмыг задалчихаад, цаад өөр баримт гарч ирвэл тэдгээрийгээ нь задлахгүй байх, хаахаар иргэн үүнийгээ задла гэж шаардахаар дуугардаггүй зэрэг байдлуудыг шийдвэрлэхтэй холбоотой нэлээд олон зохицуулалтуудыг хийсэн. Гишүүний хэлсэнчлэн Мөрдөх алба 2 зүйлээс ангид байх ёстой. Үүнд, нэгдүгээрт Улс төрөөс, хоёрдугаарт эдийн засаг, мөнгөний бүлэглэлүүдээс ангид байх учиртай юм. Энэ ангид, хараат бус байдлыг хангахын тулд бусад улсуудын туршлагаас 3 зүйлийг хэрэгжүүлэхийг зорьж байна.

 

1.   Мөрдөх албаны даргаас ихээхэн хамаардаг юм байна. Энэ нь улс төрөөс ангид хүн л байх ёстой. Олон улсын туршлагаас бол сүүлийн хэдэн жил улс төрд ажиллаагүй  хүн байна гэсэн шаардлага тавьсан байна. Бид дунджаар 5 жил гээд тавьчихсан байгаа. Хууль тогтоогчид энэ хугацааг дээшлүүлж 8 жил болгож ч болно.

2.   Дэд даргын ажлыг цэвэр мэргэжлийн хүмүүсээс бүрдүүлдэг. Ямар нэг байдлаар улс төрд орсон хүнийг энэ албан тушаалд тавьдаггүй юм байна. 10-20 жилийн өмнө улс төрөөр оролдож байсан ч энэ албан тушаалд огт тавьдаггүй юм байна. Бид ч энэ шаардлагыг баримталж байгаа. Харин бизнес эрхэлж байсан хүнийг оруулах эсэх талаар тодруулга бий. Бид одоогоор ийм хэмжүүр тавиагүй. Хууль тогтоогчоос хүсвэл ийм шаардлага оруулж болно.

3.   Улстөржихгүй байх баталгааг нь хангахын тулд мөн парламентаар оруулж хэлэлцүүлдэг. Манай хуулийн төсөл дээр Мөрдөх албаны даргыг Засгийн газар томилно гэж байгаа. Бусад орнуудын хувьд парламентийн харьяа байнгын хороогоор хэлэлцүүлнэ гэж бас заасан байдаг. Тэрийг хууль тогтоогчоос оруулах нь нээлттэй. Бид хийгээд оруулъя гэж ярилцаж байгаа. Одоо ажлын хэсэг л үүнийг боловсруулна.

 

С.Дэмбэрэл: - Би та нараас амьдралд гарч байгаа зүйлийг л асууж байгаа. Хүнийг шууд хорьдогыг байдлаа болих уу, үгүй юу? 

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - энэ системийг хийж байгаагын нэг гол агуулга нь үүнтэй холбоотой юм. Ер нь аль ч улс оронд, гарч байгаа гэмт хэргийг 2 үндсэн хэсэгт хувааж байгаа. Статистикийн дүнгээр, манайд гарч байгаа нийт гэмт хэргийн 93% нь ил үйлдэгддэг, ахуйн шинжтэй, хохирогч нь тодорхой, шийдвэрлэх асуудлыг хуулийн хүрээнд бүрэн тодорхойлох боломжтой гэмт хэргүүд эзэлж байгаа юм. Ийм хэргийг мөрддөг, шалгадаг арга барил нь үндсэндээ... нэг талаас иргэн “манайд хулгай орчихлоо. Үүнийг бариад өгөөч” гэж гомдол гаргадаг. Нөгөө талаас хуулийн байгууллага хууль сахиулж, гэм буруутныг олж, хариуцлага тооцох зорилготой 2 чиглэл явж байдаг. Ийм төрлийн гэмт хэрэг 93% эзэлдэг гэсэн үг. 7% гэмт хэрэг нь далд үйлдэгддэг, хохирогч нь шууд, тодорхой биш боловч, гэмт хэрэг үйлдэгдсэний дараа маш их хэмжээний хохирол учирч, олон тооны хохирогч гарах магадлалтай байдаг. Ийм гэмт хэрэг далд үйлдэгдэхээс гадна, эдийн засгийн хувьд нэлээд ашигтай байдаг учраас, зохион байгуулалтанд ороод, өөрийгөө хамгаалах хэрэгслүүдийг бий болгодог. Зэвсэглэх, албан тушаалын хамгаалалт хийх, улс дамнасан зохион байгуулалтанд орох зэргээр даамжирдаг гэмт хэрэг 7% байна.

 

 С.Дэмбэрэл: - Тэрийг ойлгож байна. Тэрэнтэйгээ холбогдоод хорьж цагдах асуудал нь өөр болно гэдгийг ч мэдэж байна. Миний асуугаад байгаа зүйл бол...

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - Таны асуултанд одоо яг хариулах гэж байна. 7% гэмт хэрэг нь  далд үйлдэгддэг, зохион байгуулалттай хэрэг учраас тагнаж, чагнах шаардлага гардаг. Мөн гэмт хэрэгтнүүд ихэвчлэн гэрч, хохирогчийг устгах гэж оролддог учраас хүч хэрэглэх үйл ажиллагааг нь таслан зогсоох шаардлага гарч ирдэг. Зохион байгуулалтыг нь задлах зорилгоор цагдан хорих, нийгмээс тусгаарлаж хэргийг мөрдөх шаардлага тулгардаг. Нөгөө 93%гэмт хэрэг нь ил тод гэмт хэрэг учраас, тагнах, хүч хэрэглэх шаардлага тэр бүр гардаггүй, иргэнийг хорьж байцаах шаардлагагүй байдаг юм. Энэ 2 гэмт хэргийг 1 байгуулагад хариуцуулчихаар, нөгөө 7%-д хэрэглэдэг аргаараа 93%-ыгаа “зодчихдог”. Юм л болбол тагнана, барьж хорино, тусгаарлана, хүч хэрэглэнэ гээд байдаг сул талтай байгаа юм. Тэгэхээр энэ 2 хэргийг салгаж, 93%-тай цагдаа, 7%-тай нь мөрдөх алба ажиллана гэж ангилах гэж байгаа юм. Цагдаа бол иргэнийг барьж хорихгүй.

 

С.Дэмбэрэл: - энэ 7% чинь Мөрдөх албаны хуулиар зохицуулагдах юм уу? Үүнд авилгалын хэрэг орох уу?

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - Тийм.

 

С.Дэмбэрэл: - Бид хуулийг яарч хийж болохгүй. Тэгвэл чанаргүй юм гарна. Тийм учраас сайн сонсож бай. Би бас нэг зүйл асуумаар байна. 5.1 – 5.3 заалтыг хар даа. Үндсэн зарчим гэнээ. 5.3 нь “Шинжлэх ухаан, техникийн орчин үеийн технологийн ололтыг ашиглах зарчим” гэж байна. Ийм зарчим байдаг юм уу? Энэ чинь зарчим биш. 5.2-ыг хар. “Нууцлалыг хангах, үйл ажиллагааг ил болон далд арга хэрэгслийг хослуулах зарчим” гэнэ. Энэ чинь ч бас зарчим биш байна. Мөрдөх албаны үйл ажиллагааны үндсэн зарчим чинь:

 

1.   “Хууль сахиулах үйл ажиллагааг бие даан, хараат бусаар явуулна.” гэж байх ёстой. Энэ бол зарчим.

2.   “Хүний эрхийг дээдлэх...” гэх мэтчилэн бусад зарчим орох ёстой. Түүнээс биш “Шинжлэх ухаан, техникийн орчин үеийн технологийг ашиглах” гэдэг чин бол үйл ажиллагааны зарчим байгаа юм.

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - С.Дэмбэрэл гишүүнээ, “Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль”-ийг бид бас хэлэлцүүлж байгаа. Мөрдөх алба бол хууль сахиулах байгууллагуудын нэг нь. Тэр хуулин дээр цагдаа, мөрдөх алба, шүүхийн шийдвэр хэрэгжүүлэгч байгуулага зэрэг хууль сахиулах байгууллагуудаа биччихээд, тэр дотроо “хүний эрхийг хамгаалах” зэрэг суурь зарчмуудаа биччихсэн байгаа. Ямар байгууллага байхаас үл шалтгаалан тэдний яах ёстойг нь бичсэн. Харин эн хуулинд бол цагдаа, шүүхийн шийдвэр хэрэгжүүлэгч байгуулагад байхгүй ялгаатай зарчмыг нь л бичиж өгч байгаа юм. “Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль”-д байгаа зарчмыг давхардуулж бичиж болохгүй учраас эндээс хасагдсан юм. Мөрдөх албаны мөрдөгч, ажилтан, дарга нар нь өөрсдөө хууль сахиулагч учраас “Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль”-д байгаа суурь зарчмуудаа мөрдөнө.

 

С.Дэмбэрэл: - ойлголоо. Иргэн, байгууллага, аж ахуйн нэгж эь Мөрдөх албаны үйл ажиллагаанд оролцохдоо эрх эдэлж, үүрэг хүлээж оролцоно. Тийм үү? 5-р бүлэг дээр зөвхөн үүрэг л гэсэн үг байна. Эрх нь хаана байна? Иргэний эрх нь хаана байна вэ? Байгууллагынх нь эрх хаана байна вэ? Албан тушаалтных нь эрх хаана байна вэ? Эрх үүрэг 2 нь тэгш хангагдаж байж л оролцоо нь тэгш болохгүй гэж үү? Тэрнээс биш, одоо байгаагаар бол “үертэй үед дайчлан гаргуулах” гэдэг шиг л зүйл болчихсон байна шүү дээ.

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - Салбарын шинэчлэл бол зөвхөн энэ хуулин дээр биш юм. Бид жижиг, нарийвчилсан хуулин дээр ярилцаж байна. Жишээлбэл,үний эрхийг зөрчил үүсгэдэг байсан прокурорын зарим эрхийг бид шүүх рүү шилжүүлж байгаа. Шүүх дээр ч бас шүүгч дангаараа энэ эрхийг эдлэхгүй, шүүх процессийн явцад, шүүн таслах ажиллагаанд иргэн өөрөө оролцож, гэм буруутай эсэх талаараа тайлбар гаргаж ярьж байж, намайг цагдан хорино, миний өмчийг хураана, миний эрхийг хязгаарлана гэдэг тэр бүхэн орж яваа. Энэ бол зөвхөн нэг институцийн тухай хууль учраас таны ярьсан бүх зохицуулалтууд өөр хуулиар зохицуулагдаж байгаа юм.  “Хууль сахиулагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль”-ийг өөрчлөн шинэчилсэнээр прокурор, өмгөөлөгч 2 анх удаа ижил хэмжээний эрхтэй болсон. Өмнө нь прокурор өмгөөлөгчийн дээр гарчихсан, өмгөөлөгч нь зөвхөн мөрдөн байцаагчтай л очиж “зодолддог” байсан бол одоо өмгөөлөгч мөрдөн байцаагчтай “зодолдохоо” больсон. Өмгөөлөгч бол хүний эрхийг хэмгаалдаг хүн болсон.

 

С.Дэмбэрэл: - ойлголоо. би сүүлчийнхээ асуултыг Хууль зүйн төрийн нарийн бичгийн даргаас асууя. “Бие даасан”, “хараат бус” гэсэн 2 ойлголтын зөвхөн нэг нь буюу “бие даасан” байдал гэдэг нь л энэ хуульд суужээ гэж ойлгож болох уу? Өөрөөр хэлбэл Мөрдөх алба бол институцийнхээ хувьд бол бие даасан байх юм байна. Харин “хараат бус” байдал гэдэг нь мөрдөн байцаагч нартаа хамаарах уу? Институцидээ хамаарах уу? “Бие даасан” байдал бол ойлгомжтой боллоо. Х.Тэмүүжин сайд санал болгоод, засгийн газар томилох юм байна. Энэ бол засгийн газраас хараат гэсэн үг. Гэхдээ үйл ажиллагааны зарчимдаа бол бие даасан байдалтай үйл ажиллагаа явуулах юм байна. Х.Тэмүүжин сайд оролцож болохгүй гэсэн үг, тийм үү? “Хараат бус” байдал гэдэг маань арай илүү өргөн ухагдхуун, миний бодлоор бол. Манай хуулиудад үүнийг холиод л оруулаад байна. “бие даасан” гэчихээд таслал тавиад “хараат бус” статус гэж зарим хуулинд орчихсон байна. Гэтэл жишээлбэл, “төв банкны тухай” хууль дээр зөвхөн “бие даасан байдалтай” гээд оруулчихсан байна. Үүн дээр ямар нэг нюансууд байна уу, үгүй юу?

 

Баярцэцэг Хариулт: - “бие даасан байдал, хараат бус зарчим” бол манай үндсэн хуулийн тайлбар дээр бий. Манай сайдын болон таны хэлсэнчлэн илүү институцид хамаарна. Байгууллагын бие даасан байдал гэж институци дээр ярьдаг. “хараат бус байдал” бол үйл ажиллагаан дээр яригддаг. Жишээлбэл шүүхийн хараат бус байдал байна. Нэг агуулгатай боловч, 2 тусдаа заалт. “хараат бус байдал” бол зөвхөн энэ хууль дээр биш, өөр, процессийн тухай хуулиуд дээр баталгаажуулдаг. Зөвхөн зарчим заахаас гадна тэр зарчмыг хангахын тулд ямар ямар шат дараалалтай арга хэмжээ авах вэ гэдэг нь тусгагдсан байгаа.

 

С.Дэмбэрэл: - ойлголоо. Одоо Х.Тэмүүжин сайдаас хамгийн сүүлчийнхээ асуултыг асуумаар байна. Та миний асуултанд сая хариулахдаа бүхэл бүтэн реформ явж байгаа. Энд зөвхөн гинжин хэлхээний нэг нэгж нь яригдаж байна. Бусад хуулинд концефцийн хувьд бүгд орчихсон байгаа гэж тайлбарлалаа. “Таны асуугаад байгаа зүйл бусад бүх хуулиудад хангалттай бөгөөд ямар нэгэн эргэлзэх зүйлгүйгээр туссан. Тийм учраас таны асуусан бүхэн энэ хуулин дээр давхцах учраас оруулсангүй. Бусад хуулинд цөм тусгагдсан.” гэж хэлсэн гэж би ойлгож болох уу?

 

Д.Дэмбэрэл:  - Х.Тэмүүжин сайдын хариулахын өмнө нэг зүйл хэлье. Үндсэн зарчим нь өөр хуулин дээр байгаа юм бол Мөрдөх албаны хуулиас үндсэн гэдэг үгээ авах хэрэгтэй. Үйл ажиллагааны зарчим гэж хэлээд явчихвал, яг энэ ажилд хэрэглэгдэх тодорхой зарчим болж байгаа юм.  Тиймээс:

 

1.   Гарчгийг нь өөрчилмөөр байна.

2.   Энэ 3 зарчмаас “бие даан үйл ажиллагаа явуулах, хууль сахиулах” гэдэг нь зарчим байж болно. Харин “Нууцлалыг хангах, үйл ажиллагааг ил болон далд арга хэрэгслийг хослуулах зарчим” гэдэг бол арга болохоос биш, зарчим биш байна. Хэрвээ үүнийг зарчим болгоё гэж байгаа бол “үйл ажиллагааны ил тод байдал болон далд арга хэрэгслийг хослуулахдаа нууцлалыг хангах зарчмыг баримтална” гэж найруулан оруулж болно.

3.   “Шинжлэх ухаан, техникийн орчин үеийн технологийн ололтыг ашиглах зарчим” гэдэг бол үнэхээр зарчим биш, зорилт байна. Хэрвээ үүнийг зарчим болгоё гэж байгаа бол “Шинжлэх ухаан, техникийн орчин үеийн технологийн ололтыг ашиглахдаа хүний эрх, эрх чөлөөг алдагдуулахгүй байдлаар хэрэглэнэ.” гэсэн байдлаар томьёолох нь зөв.

 

Эдгээрийг ингэж өөрчлөхгүй бол гишүүдийн шүүмжлэл салахгүй гэж бодож байна.

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - зарчим дээр аргачилалыг зааж өгөх явдал бас бий. Ингэснээр тухайн байгуулга үйл ажиллагаандаа заавал мөрдөх зарчим болоод явдаг онцлогтой. Танай үйл ажиллагааны тулгуур зарчим чинь энэ шүү гэж зааж өгч байгаа хэрэг юм. Эхнийх нь байгууллагын онцлогтой холбоотой зарчим юм. 2-р зарчим нь мөрдөж байгаа хэрэгтэй нь холбоотой гарч байгаа зарчим юм. Тухайлбал, мафитай тэмцэж байгаа, мафийн дунд тусгай ажилтанаа оруулчихсан байгаа үед нууцлалыг сайтар хангахгүй бол тухайн ажилтан амь насаараа эрсдэлтэй ажиллаж байгаа юм. Хүн худалдаалах болон хар тамхитай холбоотой хэсэгт тэр ажилтан мэдээлэлээр юм уу, дотор нь орж ажиллаж байж задална. Зөвхөн энэ байгууллагад зарчмаа дагаж дүрмээ тогтооно. Дүрмүүдээ дагуулж, хэм хэмжээнүүдээ тогтооно шүү  гэж тогтоож өгөх принцип нь байгаа юм.

 

С.Дэмбэрэл: - “Бие даасан” гэдэг зарчим ойлгогдчихлоо. “Хараат бус” байдал, ялангуяа мөрдөн байцаагчдынх нь хувийн хараат бус байдлыг энэ хуулинд яаж тодорхойлсон юм бэ? Энэ хүмүүс чинь хараат байгаа учраас улс төрийн нөлөөнд, ямар нэгэн шахалт дарамтанд, захиалганд автаад байна. Тэгвэл хэн нэгэнээс хараат бус байхыг нь энэ хуулинд зааж өгсөн юм уу, үгүй юу гэдгийг л тодорхой мэдэхийн тулд асуугаад байна.

 

Х.Тэмүүжин сайдын хариулт: - Энэ нь өөрөө цогц, том систем байгаа юм. Тодорхой хэрэг маргаан гарахад, түүнийг нэг хэсэг хүмүүс, тухайлбал мөрдөгчид мөрдөн шалгаж, нотлох баримтуудыг нь бэхжүүлж, бүрдүүлээд, түүн дээрээ үндэслэж маргааныг шийдвэрлэх үндсэн суурь нь бүрэлдэж байгаа юм. Тэдгээр нотлох баримт, шинээр бүрдсэн үйл баримт дээрээ түшиглэж, энэ хуулийн ямар зүйл заалтаар заагдсан гэмт хэрэг гэж үзэж байгаа, яагаад гэм буруутай гэж үзэж байгаагаа тодорхойлдог, эсвэл үүнийг гэм хэрэг биш гэдгийг өмгөөлдөг яллагч, өмгөөлөгч 2-ын ажил явагдана. Үүн дээр нь үндэслэн шийдвэр гаргадаг шүүгчийн ажил нэмэгдэнэ. Ингэж бүхэл бүтэн нэг систем бүрддэг. “Хараат бус” гэдэг зарчмын 100% хангалтыг хийх ёстой ганц мэргэжилтэн бол шүүгч юм. Шүүгч хүн дотоод итгэлээрээ, дэнсэн дээр ирсэн зүйлсийг эрэмбэлж байгаад, шийдвэр гаргана. Энэ шийдвэр гаргалтанд хөндлөнгийн нөлөөлөл гэж байж болохгүй. Үүнд шүүгчийн өөрийнх нь хувийн байр суурь орж болохгүй. Шүүгчээр хамгаалуулж байгаа юм. Систем нь өөрөө, шүүгчийн хараат бус байдлыг хамгийн түрүүнд шаарддаг. Шүүгч хараат бусаар ажиллана гэдгийг хараат бусаар хийгээд өгөхөөр, прокурор нэг дэнсэн дээр нь, өмгөөлөгч нөгөө дэнсэн дээр нь юм тавьж өгдөг. Прокурорын буруу авсан бүх мэдээлэл энэ дэнсэн дээр тавигдвал алга болдог. Шүүгч хараат бусаар шийдвэр гаргахдаа ямар ч прокурор, тэр нь нийгэмд алдартай эсэхээс үл хамааран түүний яллаж байгаа үндэслэлийг хүчингүйд тооцох боломжтой болдог. Тиймээс энэ шүүгчийн хараат бус эрхийг хэрхэн мөрдөн байцаалтын явцад оруулж ирэх вэ гэдэг нь манай гол бодлого юм. Мөрдөн байцаагчийн хараат бус байдлын тухай асуудал биш. Мөрдөн байцаагчийн бүрдүүлсэн нотлох баримт нь хууль ёсоор бүрдүүлсэн материал эсэх, мөрдөн байцаагч улс төрийн захиалгаар ажилласан эсэхийг шүүх хуралдааны хойно биш өмнө нь шийдэх ёстой. Тэгэхийн тулд бид шүүх процессийг задлаад, одоо шүүгчийн оролцоог урагш оруулж ирж байгаа. Хэн нэгэнийг баривчлах бол шүүх хурал хийе, ямар нэгэн нотлохо баримтыг хууль ёсоор авсан эсэхийг шийдэх гэж байгаа бол шүүх хурал хийе, хэн нэгэнийг гэм буруутай гэж үзэх байгаа бол шүүх хурал хийе, хэн нэгэнд ял оноох гэж байгаа бол шүүх хурал хийе гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл 4 шүүх хурлаар дамжиж байж тухайн шүүгч процесст орж ирдэг тийм системийг бид одоо хийж байна. Өмнө нь манайх шүүгчийг тээр хойно тавьчихаад, шүүх хурлаас өмнө баахан нөхөд бужигнуулж бужигнуулчихаад, хүний эрхээр тоглож, тоглочихоод, шүүх рүү ч аваачилгүй хүнийг зовоож зовоочихоод “заа за, хэрэг биш болчихлоо” гээд хаагаад хаячихдаг байсан. Одоо баригдсан, шоронд суусан, мөрдөгдсөн тэр хүмүүсийн хэд нь шүүхэд очсон юм бэ гэхээр нэлээд нь шүүхэд огт очоогүй байдаг. Шүүхэд очихгүйгээр наана нь “бүгдийг алж байгаа” юм. Тийм учраас, тэгэхгүйн тулд нөгөө “хараат бус шүүх”-ийг наана нь буюу хүнийг баривлах, хорих гэж байгаа бол шүүхэд авчир. Хэн нэгэн мөрдөн байцаагч  үүнийг шийдэхгүй шүү гэдэг системийг хийж байгаа учраас “хараат бус” гэдэг зарчим маань шүүгч дээрээ төвлөрөөд, мөрдөгч нарт бол “бие даасан”, захиалгат бус баталгаануудыг нь орчинд нь хангаж өгч байгаа юм. Түүнээс бус, шүүгчтэй өрсөлдөхүйц хараат бус мөрдөгчийн тухай ойлголт байхгүй.