1.     Төсвийг 0 эсвэл хамгийн ихдээ (-)1 алдагдалтай байлгах бодитой шаардлага байсан. Гэвч УИХ дах “олуулаа” хүч түрж (-) 3.2% -ийн алдагдалтай төсөв батлах гэж байна.  Учир нь:

1.1.Засгийн газраас оруулж ирснээр бол (-) 3.2%-аар батлахад болно. 2017, 2018 онд “0” болно гэж тайлбалаж байгаа. Тодорхой “үндэслэлүүдийг” дурьдаж байгаа. Гэвч 2015 оны төсвийн орлогын биелэлт, 2016 оны орлогын төлөвлөлт төсөөллийг харахад төсвийн орлого бодитойгоор хангагдаж чадахгүй дүр зураг харагдаж байна. Түүнчлэн ДНБ-ийг 2016 оных 4.1%-ийн өсөлттэйгээр тооцоолж байгаа нь хэдийгээр ОТ, ТТ-д гол найдвар тавьсанаар тайлбарлаж болох ч 2015 оны ДНБ-ийг өнөөгийн хандлага 2016 оны улс төр-эдийн засгийн орчин, гадаад эдийн засгийн тогтвортой байдал, тодорхой бус байдлын хүчин зүйлүүд өндөр байгаа гэх мэтийг харгалзах шаардлагатай.

2.     Төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалтыг обьект нэг бүрээр уншиж үзвэл эдийн засгийн өсөлтөнд нэмэр болох бодитой хөрөнгө оруулалт цөөн, ихэнх нь дуусаагүй барилгын тоог нэмэгдүүлэх, зайлшгүй шаардлагатай бус, тэвчиж болох обьектууд байна. Зам, гүүр, барилга (нийгмийн дэд бүтцийн болон орон сууц, инженерийн барилга, байгууламж) гэсэн 3 дэд сектор голлосон энэ хөрөнгө оруулалтууд 2016 онд эдийн засгийн идэвхижлийг дангаараа хангаж чадахгүй. 2016 онд 443.5 тэрбум  төгрөгөөр тавигдсан энэ хөрөнгө оруулалтын жагсаалтаас дор хаяж 150 тэрбум төгрөгийг хасах шаардлагатай, бас боломжтой. (443.5-150=293.5)

3.     Төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй хөгжлийн банкаар санхүүжих хөрөнгө  оруулалт 450.0 тэрбумаар тусгагдсан байна. 2015 оны 794.6 тэрбум төгрөг бол ердөө л нам хоорондын тойргийн төсвийн “зөвшилцлийн” үр дүн байсан болохоос эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын үр ашиг, зайлшгүй шаардлага, үндэслэлийг харгалзсан төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт биш гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрдөг. Тиймээс 2016 оны 450.0 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалт бол үндсэндээ дээрхи “зөвшилцлийн” үндэслэл, “уламжлал” болохоос хөгжлийн банкны төлөөлөн удидах зөвлөлийн бодитой шүүлтүүрийг (ийм шүүлтүүр уул нь байх ёстой...) даваад гараад орж ирсэн төслүүд биш юм. Энэ жил хөгжлийн банкаар санхүүжигдэх төслүүдийг сонгоход хамгийн гол нь Хөгжлийн банк өөрөө банк шиг байж чадаж байна уу, эсвэл улс төрийн захиалга, лоббигоор явж байна уу, хөгжлийн банкны бие даасан хараат бус байдал хир хангагдаж чадаж байгаа, банкны зохистой байдлын шалгуур үзүүлэлтүүд болон арилжааны ба хөрөнгө оруулалт түүний дотор дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын төслүүд хоорондын зохистой бүтэц хэрхэн хангагдаж байгаа, хөгжлийн банкны дотоод хяналт шалгалтын болон гадны хөндлөнгийн хяналт, аудитын үр ашигтай байдал ямар байгаа гэдгийг онцгой анхаарах цаг болсон байна. Тиймээс хөгжлийн банкны 450 тэрбум хөрөнгө оруулалтаас 200-250 тэрбум төгрөгийг царцааж 2017 оны төсвийн бодлогын үеэр нухацтай ярилцаж, шийдэх нь зүйтэй. (450-200=250 эсвэл 450-250=200 тэрбум төгрөг)

4.     Төсвийн нийт ба урсгал зарлага. 2015 оны төсвийн урсгал дансны гүйцэтгэл аймаг, сум, хот, дүүрэг дээр үнэхээр үрэлгэн, төсвийн зарлагын нэгдсэн бодлого алдагдсан, нэгдсэн төсөв-Засгийн газар, УБ хотын төсөв-Нийслэлийн захиргаа, нэгдсэн төсөв-орон нутгийн төсөв гэсэн харилцаанд унитар улсад мөрдөгддөг зарчим, үр ашиг, хэмнэлтийн хандлага алдагдах түвшинд очсон байна. 14 сая төгрөгөөр смайлик, гахай байгууллагуудын хаалганд наах, 52 сая төгрөгөөр гадаад зөвлөх хөлслөх, 35 сая төгрөгөөр Тайландын “ямар нэг” туршлага судлах ч юм уу эсвэл нэг аймагт тугны өндөрлөг, ёслолын хаалга, хөшөө барих эсвэл аль нэг музей засварлахад 2.5 тэрбум төгрөг төсөвлөх гэх мэтээр шилэн дансны биелэлтийн талаар иргэдийн санаачилга, үзлэгээр гарч ирсэн “гажиг” зардал цуварсаар буйг цаашид онцгой анхаарах шаардлагатай байна. Нэгдсэн төсвийн зарлага 2016 онд 7.883 тэрбум, (ДНБ-ний 28.6%) төсвийн урсгал зарлага 6.065.4 тэрбум (ДНБ-ний 7.3%) нөхцөлөөр төлөвлөгдсөн байна.(Харин төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын анхны санал нь 710.7 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэхийг хүссэн байна. ) 2015 оны төсвийн тодотголоор 5.822.7 тэрбум төгрөгийг 2016 оны төсөлтэй харьцуулахад 242.6 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэхээр байгааг 100 тэрбум төгрөгөөр хэмнэх бодит боломж, шаардлага байна. 2015 оны эдийн засгийн хүлээгдэж буй өсөлт 3.1%, 2016 оных 4.1%-ийн өсөлттэйгээр орж ирсэн. Төсвийн нийт зарлага, урсгал ба хөрөнгө оруулалтын зардал зэрэгтэй харьцуулан үзвэл 1%-ийн өсөлтийн төлөө ийм зардалаар төлөвлөх нь эдийн засгийн үр ашиг талаасаа зохистой байж чадахгүй юм.

5.     Өрийн тогтвортой байдлын талаар. Олон улсын валютын сангаас 2015 оны 4 сард Монгол улсын өрийн тогтвортой байдлын шинжилгээг хийсэн. Энэ шинжилгээгээр гарсан үр дүн, өгсөн зөвлөмжүүдийг УИХ-ын гишүүдэд нэн түрүүн өгч бодит байдлын харьцуулсан үнэлгээ хийх боломж олгох хэрэгтэй байна. Үүнийг Төсвийн байнгын хорооноос Сангийн яаманд чиглэл өгч, УИХ-ын гишүүдэд өрийн тогтвортой байдлын талаар харьцуулсан судалгааг хүргүүлэх нь зүйтэй. Олон улсын валютын сангаас 2015 оны 4 сард хийсэн өрийн тогтвортой байдлын бараг бүх үзүүлэлтүүд хязгаараа давсан, эсвэл тулсан, урьдчилан сэргийлэх эрсдлийн түвшин лүү ойртох хандлагатай байна. Олон улсын валютын сангийн үзүүлэлтээр бол Монгол улс өрийн дарамтын өндөр эрсдэлтэй байна. Дээр нь хамгийн их өртэй 20 гаруй улсын жагсаалтын 2-рт бичигдсэн “амжилттай” гарлаа. Debt distress буюу өрйин дарамт гэж юу вэ тэгвэл? Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сангийн тодорхойлсоны дагуу өрийн доогуур, аядуу, өндөр эрсдлийн дараа өрийн дарамтанд ордог. Өөрөөр хэлбэл олон улсад тооцдог аргачилалын дагуу Монгол улс өрийн дарамтанд бодитой орсон байна. Монгол улс “debt distress” буюу өрийн дарамтанд өөрөөр хэлбэл, өр ба өрийн үйлчилгээ харьцаанууд нь ихээхэн хүндрэлтэй буюу өрийн харьцаанууд таазнаасаа хэтэрсэн, тогтвортой байдал нь алдагдах өндөр эрсдэлтэй байна. Өрийн удирдлагын тухай хуулиа бид батлахдаа олон улсын сайн туршлагаас татгалзаж, эрчим хүч, төмөр зам гэх мэт секторт өрийг, төрийн өмчит үйлдвэрийн газруудын өр, Засгийн газрын зарим баталгаа, төв банкны swap хэлэлцээрийн зээлийг тооцоонд оруулж тооцохоо больсон. Монгол улс төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиа хэрэгжүүлж эхэлсэн ч төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиа хамгийн тогтворгүй мөрддөг улс болж хувираад байгаа. Дээр нь бид мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнийг тооцсон ч, (ӨЦӨ) эс тооцсон ч (нэрлэсэн үнэ) дараа жил, түүний дараагийн жилүүдэд өрийн үйлчилгээгээ хийх л болно. Тиймээс дээрхи зүйлүүдийг харгалзан тооцож үзвэл 2018 он хүртэл өрийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтүүд өрийн дарамтын өндөр эрсдэл үүсгэж байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй юм.

6.        Нийгмийн халамжийн зарлагын талаар. 2016оны төсвийн төсөл болон дунд хугацаанд энэ чиглэлээр “халамжийг зорилтот бүлэгт нь өгөх”, “халамжийг нөхцөлт мөнгөн шилжүүлгийн хэлбэрт бүрэн оруулах” гэсэн үндсэн 2 чиглэлийг л баримтлаж тодорхойлох нь зүйтэй. 2016 оны төсөл ийм байдлаар орж ирсэнгүй. Үүний нэг нотолгоо нь Дэлхийн банкнаас 2015 онд Монгол улсын халамжын тогтолцоонд шинжилгээ хийгээд хүн амын хамгийн ядуу 40%-д нийт халамжийн 56% зарцуулагдаж байгаа бол халамжийн 28% нь чинээлэг 40%-д очиж байна гэж дүгнэсэн байна. (Цэнхэр номны 97-р хуудас) Тиймээс халамжийн нийт зардлыг 2016 онд хамгийн багаар 20% хэмнэх боломжтой, эсвэл шинээр халамж хүртэх ёстой зорилтот бүлэгт шилжүүлэх боломжтой.

7.        Төсвийн орлого төлөвлөлтийн чанарыг сайжруулах чиглэлэээр, Энэ чиглэлд:

Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, Төсвийн тухай хуулинд дараах өөрчлөлтийг оруулах:

а. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд “fiscal council “буюу төсвийн бодлогын зөвлөл “experts council” шинжээчдийн зөвлөлийг байгуулах асуудлыг энэ хуулийн дизайн, хэрэгжүүлэлтийг хамгийн сайн хангаж буй Чили улсын сайн туршлагыг тусгах хэрэгтэй. Энэ хуулийг бид анх батлахдаа институцын энэ чухал заалтыг “мартсан” байна. Тиймээс Монгол улс өнөөдөр төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг хамгийн тогтворгүй хэрэгжүүлж буй улс болсон байна.

b. 2015 онд л гэхэд бид төсвөө 3 удаа тодотголоо. Тиймээс төсвийн тухай хуулинд тодотгол хийх шаардлага, түүнийг Засгийн газрын болон улсын Их хурлын түвшинд хэлэлцэх, үндэслэх, батлах хязгаарлалтуудыг тодорхой болгож, төсвийг тодотгох тооны дээд хязгаарыг хуульчилж өгөх шаардлагатай байна. Ингэж байж л төсвийн тогтвортой байдал, орлого төлөвлөлтийн чанар, төсвийн орон зай, өрийн тогтвортой байдал хангагдана. Энэ бол төсвийн бодлогын 2016 он болон дунд хугацааны гол зорилго, чиглэлүүд юм.

8. Төсөв ба мөнгөний бодлогын 2016 онд уялдуулах талаар.Монголбанкнаас 2016 оны мөнгөний бодлогын үндсэн чиглэл, дунд хугацааны төсөөллийг оруулж ирэхдээ бодлогын дараах чиглэлүүдийг тодорхойлж энэ хүрээнд инфляцийг 2016 онд болон дунд хугацаанд тогтвортой, түвшинд барих асуудлыг төсөл байдлаар оруулж ирсэн. Үүнд: Эдийн засгийн дотоод, гадаад тэнцвэрийг хангах буюу (new normal equibrium) шинэ хэвийн байдлын тэнцвэр. Маш энгийнээр хэлбэл өмнө нь “хэвийн бус” байсан байдлыг засварлаж, хэвийн тэнцвэрүүдийг хангах гэсэн 3 гол тэнцвэрийн чиглэлийг оруулж ирсэн:

a.Төсвийг нэгдмэл бөгөөд алдагдалгүй байлгах

b.Төлбөрийн тэнцлийг эерэг бөгөөд тогтвортой (sustainable) байлгах

c.Өрийн тогтвортой байдлыг хангаж өндөр эрсдлийг бууруулах

Эдгээр 3 тэнцвэрийг хангасан нөхцөлд мөнгөний бодлогыг сулруулах, эдийн засгийг идэвхижүүлэх чиглэл болох төдийгүй төсөв ба мөнгөний бодлогын уялдаа бодитой хангагдах болно. Мөнгөний бодлогыг хэлэлцэх, батлах үед ч энэ талаарх бодлогын чиглэлүүдийг тодорхойлох боломжтой болно. Харамсалтай нь тэгсэнгүй. Эдгээр эдийн засгийн бодит үндэслэлүүд, нотолгоог хэлж сануулсаар байтал тоомсорлон “олуулаа” хүчлэн баталж буй -3.23% алдагдалтай төсөв 2016 онд Монголын эдийн засагт сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэдгийг ИЗННам анхааруулж байна.

ИРГЭНИЙ ЗОРИГ НОГООН НАМ

2015.11.11