Улсын Их Хурлын 2015 оны намрын ээлжит чуулганы 2015 оны 11 дугаар сарын 27-ны өдрийн Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны /Баасан гараг/ хуралдааны гар тэмдэглэлээс хүргэж байна.

Монгол Улсын Их Хурлын дэргэд байгуулагдсан ажлын хэсгээс бэлэн болгосон Монгол Улсын урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2016-2030 он гэсэн баримт бичгийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэл үг хэлж, байр сууриа илэрхийллээ.

Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэл: -Өнөөдөр хүмүүс их сайхан сайхан санал хэлж байна. Одоо санал хэлж амжаагүй энэ хүмүүсийн бүх саналыг и-мэйл-р авах боломжийг манай энэ хурлыг зохион байгуулагчид анхааралдаа аваасай.Яагаад гэвэл,  хүн бүхэн энд цагаа дэмий биш дотроо юм бодож ирсэн шүү дээ. Тэр нь бас тэр болгон амжиж чадаагүй бол энэ хүмүүст боломж олгох хэрэгтэй шүү дээ. -Нэгдүгээрт

Хоёрдугаарт, -Хувийн хэвшлийн оролцоог илүү сайн оруулж өгөх хэрэгтэй байх, тэгж харагдаж байна. Тийм учраас ажлын хэсэгт н.Түмэнцогтоос авахуулаад оруулах хэрэгтэй юм. Тодорхой тодорхой хүмүүсийг. Хувийн хэвшил гэхээр дандаа л бизнес бодоод байдаг, үнэндээ бичих чадвартай сайн хүмүүс байдаг юм. Би өөрөө хувийн хэвшилтэй олон жил ажилласан болохоор би маш сайн мэднэ.

Гуравдугаарт,- Бид бас энэ даян дэлхийн гэж яриад байдаг. Даян дэлхийнх биш юм. Энэ чинь манайх юм.  Даян дэлхийгээрээ нийлж, нэг өдөр сууж байгаад баталсан. Өөрөөр хэлбэл, эх үүсэл нь эндээс гарсан, улс орон болгоноос гараад нийлээд нэг процедурыг нь баталчихсан. Өөрөөр хэлбэл, country ownership буюу биднийх юм. Тэгэхээр үүнийг нэг хавсралтад хийгээд байх эд биш л дээ. Тэгэхээр энэ үзэл санаа маань “тогтвортой” гээд зөв ойлгох ёстой үгээр илэрчихээд байгаа юм. Тийм учраас ямар ч гэсэн тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал гэж хэлэх нь зөв. Цаг хугацааны хувьд 2030 оныг хамрах нь зөв, өөр арга байхгүй. Ямар нэгэн цаг хугацааны тоололыг хамрахгүй бол  энэ нь өөрөө их утгагүй цаас болчихно. Тогтвортой хөгжил гэхээр өнөө болон ирээдүй гээд 15 жилийг хамран бид нар ярьж байгаа нь зөв юм.  Гэхдээ энэ гарчиг маань өөрөө хуудас болгонд илэрсэн байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, сая энд салбарын хүмүүс ярилаа. Тухайлбал, барилын салбар гээд ярьж байна. Энд ногоон барилга гээд дэлхий даяар яриад, бүх концепци нь бэлэн болсон, байж байна. Төсвийн бодлого ярихад НҮБ-ын байгаль орчны программ гээд байж л байна. Тэр программд нь бэлэн green physical policy гэсэн зөвлөмж гарсан байна. Үүнийг бас нэмэх хэрэгтэй. Хөдөө аж ахуй гээд энэ бүх асуудлууд маань байна. Энэ баримт бичгийг боловсруулахад, би анхнаас нь явсан хүний хувьд  Б.Энхбайгаль түрүүн бас зөв л юм ярьж байна.  Ер нь хүмүүстэй ажиллахын тулд хүмүүс ямар ч үзэл бодолтой, ямар ч характертай байж болно. Хамгийн гол нь тэндээс юмыг нь санааг нь авах ёстой юм. Тэгэхээр, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн сайн зүйл их хийсэн. Тэгэхдээ энэ хүмүүс бас сайн юм хийсэн. Энэ хоёрыгоо нийлүүлээд бөгж хийх асуудал шүү дээ. Тийм учраас цаашдаа манай ажлын дэд хэсэг үүнийг анхаараад, өөр илүү тэр хэлээд байгаа зүйлд нь  юу дутуу байна вэ гэдгийг оруулах ёстой байх.

Түүний  дараа энэ баримт бичиг өөрөө хууль болно. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн хүчин чадалтай ийм бичиг баримт. Тэгэхээр энд дараа нь шүүмжлэхгүйн тулд та, бид нар маш идэвхтэй оролцох хэрэгтэй. Яагаад гэвэл та өөрөө оролцчихсон. Миний хийсэн юмнууд энд ингээд тусчихсан юм шүү гэдэг тийм юм байгаа. Энэ талаас нь бас сайн бодох ёстой. Түрүүн Б.Лхагважав “корупц” гээд хэлсэн. Засаглал дээр бол энэ үнэн шүү дээ.  Тэгвэл юу оруулж өгсөн юм. “Transparency international index”-ээр манай улс 2030 он гэхэд тав, таван жилийн зайтай дэлхийн 50 мундаг улсын тоонд орж чадах уу. Тэгвэл үүнтэй шууд корреляцтай байдаг Дэлхийн банкны бизнес эрхлэлтийн индексээрээ эхний 30-д орж чадах уу. Ийм тодорхой зорилгууд байх ёстой. Яагаад энэ жилийнх  дээр өмнөх дээр байхгүй тэр бизнесийн орчин гэж оруулж байгаа гэхээр бизнесийн зовлон мэддэг хүмүүс орсон учраас бид нар ярьж байгаад ер нь үүнийг зайлшгүй оруулж өгч байгаа юм.  Яагаад вэ гэхээр бид нарын хөгжлийг шийдэх хүмүүс чинь эдийн засгийн өсөлтийг бий болгодог хүмүүс маань гол хүмүүс маань хувийн хэвшилд ажилладаг шүү дээ. Энэ талаас нь бодож оруулсан байх. Гэхдээ үүнийгээ илүү нарийвчлах хэрэгтэй.  Хуулийн засаглал гээд Монгол Улсад хуулийн засаглал маш муу яригдаж байна. Тэгвэл 2030 онд ямар байх юм, энд хуульчид сууж байна Уянгаагаас авахуулаад сууж байна. Хуулийн засаглал гэж юу юм вэ?  Хоосон ярьдаг юм уу, эсвэл яг бодитойгоор Монгол Улсад ийм ийм чиглэлээр 4-5 чиглэлээр сайжирна гэсэн тийм өгүүлбэр байх ёстой. Энд нэг анхаарах ёстой. Дээр нь санхүүгийн зах зээлийг хүмүүс ярьж байна. Энэ бол маш зөв. Одоо 96:4 гэсэн харьцаа яах юм вэ? 15 жилийн дараа хэд болох вэ?  80:20, 70:30, 75: 25 болох юм уу? Одоо 4 байгааг 25 хувьд хүргэхийн тулд Хөрөнгийн бирж гээд н.Түмэнцогт ярилаа. Бусад санхүүгийн институтууд яах юм вэ? Монгол Улсын бизнес эрхлэгчид 5 жилийн дараа бизнесийн ямар орчинд амьдрах юм вэ?  Санхүүгийн ямар орчинд амьдрах юм вэ?  Энд хүртээмжтэй санхүүжилтийн хэлбэрүүд байна уу? Энэ тогтвортой хөгжил гэдэг үгийг хамгийн энгийнээр хэлэхэд хүний тухай,  хүнийг тойрон байгаа орчны тухай асуудал шүү дээ. Тэгээд НҮБ-ын нийтлэг үүнийг юу гэж ойлгож байгаа хэрэглээ нь болохоор:- Нэгдүгээрт, эдийн засаг нь хүртээмжтэй өсөлттэй, -хоёрдугаарт, байгаль орчин нь тогтвортой энэ бүхнийг агуулсан энэ эдийн засгийн хөгжлийг хэлнэ. Энд Монгол улсын ерөнхийлөгч оролцоод 17 зорилтод хуваасан. Энэ 17 зорилт нь хоосон үг биш. Жишээлбэл, тэнд зохистой хэрэглээ ба үйлдвэрлэгдсэн байх. Энэ маань өөрөө нөгөө салбарууд дээрээ бид нар тэрийг ингээд таслаад бичих ёстой асуудал. Тэр бичих томъёоллууд нь бас бэлэн л байх, энэ талаасаа бодох хэрэгтэй.  Сая хүмүүс санхүүгийн зах зээлийн тухай ярилаа.  Банк бус санхүүгийн зах зээлийн энгийн жишээ ярья. Ломбарданд хүмүүс бөгж, машин, янз янзын юмаа тавьдаг. Тэгээд энэ нь өөрөө хүмүүсийн амьдралд тус болох гэхээсээ илүү ус болдог ийм санхүүгийн өдөр тутмын үйлчилгээ. Хүн амын маань нэг хэсэг буюу 21+10 15 буюу 30-35 хувь нь энэ үйлчилгээг хэрэглэж байгаа. Яагаад вэ гэхээр банкинд түүх байхгүй, банк бус санхүүгийн байгууллага түүх байхгүй. Цаашид ингээд яваад байх юм уу? Үүнийг яаж хүртээмжтэй санхүүжилтийн хүн амын өдөр тутмын хэрэглэдэг санхүүжилтийн хэлбэр болгох вэ?  Энэ маань тусах ёстой юу, тусах ёстой. Өглөө 6 цагт босоод явж байгаа н.Эрдэнэчулуун, үүнийг маш сайн мэдэж байгаа. Ойр хавийн чинь ард иргэд ийм байгааг.  Хар дэвтэр гээд тийм юм байхгүй. Мэдэж байгаа шүү дээ. Иймэрхүү хүн рүү хандсан зүйлийг оруулах хэрэгтэй байна.  Энэ хөгжил гэдэг маань өөрөө хүн рүү хандсан тухай өгүүлбэрүүд учраас хүмүүс уншаад жишээлбэл дугаар хорооны иргэн, ломбардад бөгжөө тавьсан тэр иргэн уншаад мэдлээ мэдлээ, ломбардыг чинь бас төр засаг анхаарч эхэлж байгаа юм байна шүү гэж бодохоор ийм л зүйлийг оруулах ёстой. Санхүү бол  энгийн, ард иргэдэд ойлгомжтой байх хэрэгтэй. Би хөрөнгийн бирж гэсэн том юм яриагүй байна,  зүгээр л энгийн юм ярьж байна. Мөн гадаадын хөрөнгө оруулалт байна. Бид яаж цаашдаа гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтаа идэвхижүүлэх юм вэ?  н.Лхагвасүрэн хэлсэн үнэн, тоо ихэдсэн гэж. Заримдаа хэт тоо ихдэхээр болохгүй. Бид нар тодорхой бус орчинд ялангуяа нөөцөөр баялаг эдийн засагтай үед бас их хэцүү. Үүнийг бид тааж мэддэг лам биш учраас үүнийхээ ерөнхий хандлагыг харах хэрэгтэй. Яг үнэндээ хандлага нь гарчихсан. Одоо байгаа дэлхийн хамаг оюуны потенциал нь нийлээд хэд хэдэн илтгэлүүд биччихсэн бий. Тухайлбал,  байгаль орчины цөлжилт яах юм вэ? 15 жилийн дараа 30 жил. Үүнийг бас манайхан хийсэн байгаа. Үндэсний хөгжлийн хрээлэнгээс усны асуудлаар хийсэн их сайн судалгаанууд байгаа. Үүнийг бичих ёстой. Татварын орчны тухай ярихад,  одоо бид яг УИХ дээр татварын орчин сайжруулах гэдэг дээр тогтвортой гэх юм уу, ямар байх юм бэ?  Бичил санхүүгийн орчны тухай би түрүүн хэлсэн, тэр бол зөвхөн ломбард биш шүү дээ. Бичил санхүүгийн маш олон дэлхий даяар энэ талын үйлчилгээг үзүүлдэг  байгууллагууд байна. Өнөөдөр монголын ард түмэн 21 дээр нэмэх нь 10-15, 30-35, дээр нь 40-өөс 45 хувийг цалингаас цалинд, зээлээс зээлд, моргейжээс моргейжид гэсэн хүн амын тусгай давхарга үүсчихсэн. Энэ хүн амын тусгай давхарга чинь 15-20 хувийг эзэлж байгаа дундаж давхарга уруу орох гээд энэ чинь крант нь хаалттай байгаад байна.  Энэ крантыг яаж нээх үү? Ингээд жам ёсны процесс буюу төрийн бодлогоор  дэмжигдсэн ядуу нь дээшээ тэмүүлдэг, эмзэг хэсэг нь дундаас доош анги уруугаа, дундаас доош анги нь дээшээ ордог эцсийн дүндээ бидний зорилго дундаж анги голлосон хөгжил юм. Энэ нь эдийн засгийнхаа хүртээмжтэй өсөлтийг авч явдаг, байгаль орчинтой нийцтэй, тогтвортой ийм хөгжлийн загвар юм.  Ийм байдалд нөгөө талаас нь ярьдаг. Хөдөлмөр ба капитал шинжлэх ухаан инноваци үйлдвэрлэлийн хүч.  Хүн гээд ярьсан шүү дээ. Хүний тухай, хүн дутаад байна гээд. Энэ Үндэсний статистикийн хороо гээд бие даасан байгууллага байсан бол одоо бие даасан биш болчихсон. Энэ байгууллагын бүх судалгаа бий. Тухайлбал, хүний тухай демограф талаас нь. Хүн амын эдийн засаг талаас нь бүх судалгаа. Амьжиргаа талаас нь өрхийн тэгш бус байдал гэж Уянгаа ярилаа. Энэ бүх асуудал чинь дэлхий нийтийн асуудал болсон, монголын асуудал хэвээрээ л байна.  Өчигдөр би малчдын дунд байгаа тэгш бус байдлыг зүгээр сонирхож харлаа. Насны хувьд малчид нийт монголын хүн амын хувьд хүн амын цонх нээгдсэн гоё үе ярьж байхад малчид хижээл нас уруугаа орж байгаа энэ хандлага аль хэдийн ажиглагдаад ирсэн байна. Жишээлбэл, зүгээр л статистик. Дээр нь маш сонин зүйл ажиглагдсан. Малчин хүн хичнээн малтай, тухайлбал 10 мал, 10-50, 50-100, 100-гаас 200, 200-500, 500+1 гээд ингээд үзэхээр манайд нийт малын 49 хувийг малчдын 17.9 буюу 18 хувь нь тэр малыг эзэмшиж байдаг, эмчилж байдаг. Энэ юу гэсэн үг вэ? Би энд уурлаж байгаа юм биш шүү. Энэ юу гэсэн үг юм бэ л гэж асууж байгаа юм. Яагаад вэ гэвэл орлогын тэгш бус байдал гэдэг зүйл чинь нөгөө ном дээр бичээд байдаг зүйл чинь бодитойгоор малчдын амьдрал дээр, малчин өрх дээр ингэж нөлөөлж байна. Үүнд чиглэсэн ямар бодлого байж болох вэ гэдэг талаас нь хэдэн өгүүлбэр суулгаж, оруулж өгвөл зүгээр байна.  Энэ бүх статистик нь Мэндсайханд бий. Эцэст нь энд оролцсон бүх хүмүүсийн оюун чадвар, туршлага, мэдлэг энэ бүх зүйлээ оруулаад байгаа монголчууд маань яг ингээд тойроод суухаараа зөв юм гаргачихдаг шүү дээ. Тэгэхээр иймэрхүү хэлэлцүүлгүүдээ олон хийж, хамгийн гол нь өнөөдрийнхөө ярьсан бодсон зүйлүүдээ энэ ажлын хэсэгт бичээд өгчихвөл энэ хүмүүс чинь маш их баярлана шүү. Үүнийг би ажлын дэд хэсгийнхний нэрийн өмнөөс та бүхэнд хүсэлт тавьж байна. Зүгээр залхууралгүй яг бодож байсан зүйлээ, ажлын хэсгээс өгсөн и-мэйл хаягаар явуулаарай. Тэр байтугай эсрэг юм бичиж болно. Яагаад вэ гэвэл олон үзэл байж, зөв үзэл гарна. Энэ талаас нь та бүхнийг идэвхтэй оролцоосой гэж хүсэж байна. Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэлийн ажлын алба