Улсын Их Хурлын 2015 оны хаврын ээлжит чуулганы 2015 оны 07 дугаар сарын 07-ны өдрийн Төрийн байгуулалтын байнгынхорооны /Мягмар гараг/ хуралдааны гар тэмдэглэлээс хүргэж байна.

Төрийн албаны тухай /шинэчилсэн найруулга/ хуулийн төсөл /Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2015.07.02-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/.

Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэл: Монгол улсад Төрийн алба улс төржсөн, намуудын хараат болсон байгаа учраас Төрийн албаны тухай хуулийг шинэчилэн найруулах шаардлагатай юм. Төрийн албаны мерит зарчим нь цаасан дээр байсан ч хэрэгждэггүй. Төрийн алба улс төржсөнөрөө Монгол төрийн үйл ажиллагааг хэвийн явуулах нөхцөл бүрдэж эхлэхгүй байна. Тийм учраас өөрчлөх зорилгоор оруулж ирсэн хууль гэж би харж байгаа. Гэтэл хуулийн төслийн эхний заалтаасаа авахуулаад, тухайлбал зарчим. Улс төрөөс хараат бус байх зарчим бол төрийн албаны хамгийн чухал байх ёстой. Гэтэл энэ нь ороогүй байна. Төрийн албаны тухай зарчим орсон тохиолдолд дараагийн хуудаст тусаад явах ёстой. Тухайлбал, төрийн албаны зөвлөлийн нэг нутгийн хоёр хүнийг эсвэл нэг ангийн хоёр хүнийг хориглох бол тийм чухал биш. Үүнийг төрийн албаны тухай хуулиас авах хэрэгтэй заалт. Хэрэггүй заалт. Улсын Их Хурлын гишүүн А.Бакей бид хоёр Баян-Өлгий аймгийнх гэж бодоход бид хоёр болохгүй юм байна. А.Бакей бол өөр омгийнх. Ийм байдлаар нэг нутгийнх гээд, өөр өөр омгийн хоёр казак ороод ирэхэд болохгүй юм байна.

Нэгдүгээрт, -энэ мэт заалт гэхээсээ илүү, Төрийн албаны зөвлөл дээр төрийн албаны зөвлөлийн хараат бус байдлыг хадгалсан заалт байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, -Төрийн алба хаанаас цалинждаг юм бэ, хэн санхүүжүүлдэг юм бэ гэхээр татвар төлөгчдийн мөнгө байгаа юм. Төрийн албан хаагч бус хөндлөнгийн татвар төлөгчдийн төлөөлөл, эрдэмтдийн төлөөлөл, төрийн албаны онолыг судлаж байж, энэ зөвлөл зөвлөл гэсэн жинхэнэ утгаа олж ажиллана. Үүний дараа л энэ томилгооны асуудал шйидэгдэнэ. Одоо орж ирсэн хуулийн төслөөс харахад, 6 жилээр Монгол Улсын ерөнхийлөгч санал болгосны дагуу, Улсын Их Хурал батлаад, үүнийхээ хараат бус байдлыг хангаж байгаа юм шиг, тэгээд  Улсын Их Хурал, Засгийн  газрын хэрэг эрхлэх газар гээд шат дараалан албан тушаалын хувиарлалалт л явж байна шүү дээ. Манай улсын гол асуудал энэ л болоод байна. “Хараат бус байдлыг хангана” гэж томёолчихоод Монгол Улсын ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурал, Засгийн газар гурав хуваагаад авч байна. Энэ нь хараат бус байдалтай болгож чаддаггүй. Олон зүйл дээр ажиглагдсан. Тухайлбал, хүний эрхийн үндэсний комисс. Мөн шүүгчийн ерөнхий оролцоог хангах ямар шаардлага байсан юм бэ?

Үүний оронд миний бодлоор сая дурьдсан хөндлөнгийн татвар төлөгчдийн төлөөллийг оролцуулах, заавал төрийн албанд 15 жил ажилласан байх шаардлагагүй. Хамгийн гол нь, Төрийн албаны хүмүүс цалингаа авч байгаа, татвар төлөгчдийн мөнгө хэр зэрэг үр ашигтай байна, Төрийн алба данхайж байна уу, үгүй юу гэдэг талаас нь харж байдаг л байх ёстой. Төрийн албаны өөрийнх нь заалтыг яагаад суулгаж болоогүй юм бэ? Төрийн албыг удирдлагын онол талаас нь судлаж байдаг эрдэмтдийн төлөөлөл яагаад байхгүй байгаа юм бэ? Энэ хүмүүст тусгай шалгуур тавих ёстой, тэд Төрийн албанд байх албагүй гэх мэтээр шинэ зарчмаар оруулж ирвэл цаашаа явна. Яг ийм байдлаар явбал, төрийн алба бас л маргаантай хэвээрээ үлдэнэ. Энэ хуулиар бол дахиад л улс төржинө. Яагаад гэвэл энэ хууль зөөлөн. Хараат бус байдлыг хангаж чадаагүй байна. Түрүүн Ерөнхийлөгчийн Хүний эрх, хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяр энэ тухай ярьсан. Төрийн албаны зөвлөлийн дэргэд байдаг, хөндлөнгийн иргэний нийгмийн төлөөлөлүүд  оролцсон шинжээчидын /эксперт/ дүн шинжилгээг оруулах ёстой.

 Энд улс төрийн намууд төлөөлөлөөр орж болно. Ийм байдлаар цоо шинэ механзм хийх хэрэгтэй. Төрийн албыг Улс төрөөс бие даасан, хараат бус байлгах юм. Энэ бол хамгийн гол шийдэх зүйл. Үүний үндсэн дээр энэ үйл ажиллагаа явагдана. Төрийн албан хаагчдыг халах солихтой холбогдуулан маргаан гардаг. Захиргааны шүүхээс өмнө, шүүхийн өмнөх маргаан таслах механизм нь энэ алба, зөвлөлдөө бас хадгалагдаж байдаг. Иймэрхүү байдлаар Татварын ерөнхий хууль дээр орж байна. Бүх зүйлийг заавал шүүх рүү гэхээр удаан сунжирдаг. Наана нь шийдээд явдаг механизмыг бусад хуулид хийж өгч болж байна. Энэ талаас нь бодож, хийвэл яасан юм бэ? Энэ асуулт бөгөөд санал юм шүү.

Ерөнхийлөгчийн Хүний эрх, хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяр: За, С.Дэмбэрэл гишүүнтэй санал нэг байна. Бид нар харж байгаад Төрийн албаны зөвлөлийн одооны томилгоог хөндөхгүйгээр, одоо явж байгаа зарчим нь буруу биш юм байна гэж үзсэн. Бусад улсын туршлагыг ч бас харсан. Төрийн албаны зөвлөлийн гишүүнээр нэр дэвшиж хүнд тавигдах шалгуурыг илүү тодорхой болгоё гэж байгаатай тантай санал нэг байна. Үүнийг хэлэлцүүлгийн явцад энэ чиглэлийн төрийн бус, олон улсын байгууллагуудын төлөөлөл дээр нь энэ чигэлэлийн эрдэмтэн судлаачид байдгийг нэмж болох байх гэж бодож байна. Нөгөө талаар Төрийн албаны зөвлөлийн дэргэд судалгааны төвийн асуудлыг оруулж ирж байна гэхээр Төрийн албаны зөвлөлийн шийдвэр өөрөө дарга нарын үзэмжээр гардаг байж болохгүй юм. Төрийн албаны зөвлөл судалгаанд суурилсан байх ёстой. Энэ утгаараа доороо судалгааны бүтэцтэй байя. Гэхдээ энэ нь төсөв данхайлгаад, орон тоо нэмээд байх гэхээсээ илүү одоо байгаа зүйлдээ зөв зохицуулалт хийгээд явбал зүйтэй юм гэсэн тэр зарчмыг баримталсан юм. Шаардлагатай гэж үзвэл хэлэлцүүлгийн явцад Төрийн албаны зөвлөлийн гишүүнд тавигдах шаардлагыг бий болгож болох байх. Төрийн албаны зөвлөл хараат бус байх асуудал бол хуулинд бол боломжын хэрээр хангалттай тусгагдсан гэж бодож байгаа. Ашиг сонирхолтой холбоотой нэг нутгийнх байж болохгүй, нэг намынх гэсэн асуудлууд зөвхөн биш, дээрээс нь нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхолын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх том хууль бий. Энэ хууль дээр байгаа давхар ажил эрхлэлттэй холбоотой өөр бусад саналын зөрчлийг хязгаарлаж байгаа нь төрийн албаны зөвлөлд нэгэн адил үйлчилдэг учраас бид нар тэр чиглэлийн зүйлийг бага тусгасан юм шиг харагдаж магадгүй ээ.

Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэлийн ажлын алба