Улсын Их Хурлын 2015 оны хаврын ээлжит чуулганы/2015.04.16. Пүрэв гараг/ ийн хуралдааны гар тэмдэглэлээс хүргэж байна.

Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл /Улсын Их Хурлын гишүүн С.Дэмбэрэл нарын 23 гишүүн 2014.11.25-ны өдөр өргөн мэдүүлсэн, хэлэлцэх эсэх/ үеэр

УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр: Монгол улсад хүний эрх ноцтой зөрчигдөж байгаа илрэлүүд байна гэдгийг бид нар бүгдээрээ мэдэж байгаа. Хүний эрхийн үндэсний комиссын илтгэлүүд гарсан, хэдхэн хоногийн өмнө энэ жишээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүний эрх ноцтой зөрчигдөж байгаа жишээнүүд дурдагдсан. Тэгэхээр үүнийг давхар хэлээд хэрэггүй бизээ. Хамгийн гол нь энэ хуулиар хүний эрхийг захин хамгаалж, манаж байх ёстой хүний эрхийн үндсэний комиссын эрх хэмжээний асуудал хөндөгдөж байгаа учраас энэ хуулийг би дэмжээд байгаа юмаа. Хүний эрхийг хамгаалагч гэдэг нэр томьёо Монгол улсын хуулинд алга байна. Хүний эрх гэдэг нэр томьёо байдаг, хамгаалагч гэдэг нэр томьёо нь ямар эрх хэмжээтэй хүн байдаг талаар хуулинд алга байна. Энэ нь хүний эрхийн комиссын гишүүд, ажилтнуудыг хэлж байгаа юм биш, сэтгүүлчээс эхлээд олон хүмүүс байдаг. Ойлголт байхгүй өдий хүртэл яваад, сүүлдээ бүр ч давраад давраад давгийн орон дээр гэгчээр, хамгийн сүүлд УИХ-ын хүний эрхийн дэд хорооны даалгавараар хүний эрхийн комисс урьдчилан хорих 461 дүгээр анги дээр шалгалт оруулаад, янз бүрийн ноцтой зөрчлүүд илэрсэн. Шүүхийн тогтоолгүй хорисон хүмүүс, сулла гээд шийдвэр нь гарсан байхад 44 хоног илүү хорисон хүмүүс ч байна. Энэ мэтчилэн яриад байвал зөндөө зүйл байна. Гэтэл хорих ангийн дарга нь хүний эрхийн комиссын ажилтнуудыг очихоор оруулахгүй байдаг журам тогтоосон байна. Өнөөдөр би хууль зүйн сайдад энэ талаар танд би асуулга явуулсан гэхэд, хөдөөний хорих ангиудад ч бас оруулахаа байсан байна гэж байна. Ийм байдлаар хэн дуртай албан тушалтан өөрсдийг нь шалгасны төлөө, зөрчил илэрүүлсний төлөө ингэж хүний эрхийн комиссын ажилтнуудын эрхэнд халдаж байдаг нөхцөлтэй байгаа учраас энэ хууль хөндөгдөх ёстой. Ингээд надад хоёр асуулт байна. Хууль санаачлагчаас, хуралдаан даргалагчаас асуулт байна.

Хууль санаачлагч түрүү шүүхийн эрх мэдэлтэй холбоотой, хуулийн зүйл заалтийг би татья гээд хэлчлээ, энэ маань хүний эрхийн комиссар танилцуулснаас шууд батлан даалтад гаргах тухай асуудалтай холбоотой гэж ойлгож байна, зөв үү? Яагаад гэвэл би тавьсан асуудлыг нь ойлгож байна л даа. Одоо нийт хоригдсон хүмүүсийн бараг тал нь мөрдөн байцаалтаас оргон зайлаж болзошгүй гэдэг байдлаар хоричихсон. Энд бүр байцаалт авалгүй анхны удаа дуудахдаа л хоричихдог. Энэ нь мөрдөн байцаалтаас оргон зайлах тухай биш, Зүгээр тэр хүнийг залхаан цээрлүүлэх, ялын нэг хэлбэр болчихоод байна.

Харамсалтай нь би дээд шүүхийн шүүгч нарыг томилж байхад, ажил давхцаад орж ирж чадсангүй ээ. Тэнд нэг томилогдож байгаа нөхөр бол, би нүдээрээ харсан шүү дээ. Ингээд ингээд баривчлахад нь хууль зөрчсөн байна гэхэд, цаашаа харж зогсож байгаад, таг хийгээд яваад өгдөг зомби шиг нөхөр томилогдоод л явж байна лээ ш дээ. Тэр хүн бол хүний эрхийн талаар “0” ойлготтой хүн байна лээ. Ийм л юм явж байгаа. Үүнийг тодруулж өгөөч ээ.

Хуралдаан даргалагчаас нэг зүйл асууя. Монгол улсын хүний эрхийн 14-р илтгэлийг уржигдар олон нийтэд танилцуулсан. 13-р илтгэлийг хүний эрхийн дэд хороо хэлэлцээд, чуулганы хуралдаанаар хэлэлцүүл гэдэг шийдвэрийг гаргаад өгчихсөн, байнгын хороо нь ч хэлэлцдэггүй. Яагаад манай тавьж байгаа асуудлыг хэлэлцэхгүй байна вэ гэхээр, өөдөөс даргын зөвлөлөөр тийм шийдвэр гарсан гэж байна. Тийм болохоор хуралдаан даргалагч, энэ асуудлыг шийднэ үү. 14-р илтгэл нь гарчихааад байхад, 13-р илтгэлээ хэлэлцээгүй сууж байна гэдэг Монгол улс “Хүний эрх, эрх чөлөөнд яаж хандаж байгаа” нь яруу тодоор харуулж байгаа жишээ болно. Энд нэг их сандраад байх зүйл байхгүй. Улс төржсөн зүйл байхгүй. Хүний эрхийг ингэж зөрчиж байна гэдгийг хэлчихмээр байна. Ер нь сүүлийн 14 жил гарсан бүх илтгэлийг бүгдийг нь гаргаж байгаад, хэдэн төрлийн зөвлөмж өгч, хэдийг нь биелүүлсэн бэ гэдгийг УИХ дээр авч хээлцэх цаг болсон. Илтгэл, зөвлөмж гарч л байдаг, түүнийг биелүүлдэггүй, эрхтэнгүүд нь дураараа хуралдааны дэгээс хасч байдаг, ийм нөхцөл байдалтайгаар явж болохгүй гэж бодож байна.

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэл: Ё.Отгонбаяр гишүүн маш чухал асуудлыг хөндөж тавилаа. Энэ нь 16.3 гэдэг заалт юм. Тэнд юу гэж бичсэн бэ гэхээр, хүний эрхийг ноцтойгоор зөрчсөн тохиолдолд холбогдох этгээдийг батлан даалтад гаргах асуудлыг комиссын гишүүн комиссын хуралдаанд танилцуулж, комиссын даргын гарын үсэг бүхий албан бичгийг холбогдох шүүх, цагдаа, хуулийн байгууллага руу явуулна гэсэн байгаа. Уг албан бичгийг хүлээн авсны дараа, уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Энэ оруулсан зүйлийг шүүх хуулийн байгууллагуудын бүрэн эрх болон бие даасан хараат бус байдалд халдсан гэж манай хэсэг гишүүд үзсэн учраас “энэ хуулийг бүхэлд нь явуулахын тулд” хэлэлцүүлгийн явцад би, татаж авъя гэж хэлсэн. Ер нь тоо баримт та бүхэнд хэлэхэд, Ё.Отгонбаяр гишүүн бас мэдэж байгаа. Цагдан хорих зөвшөөрөл олгосон нийт тоо 2013 онд 2358, 2014 онд 2093 байсан. Үүнээс оргон зайлж болзошгүй гэсэн үндэслэлээр 939 хүн буюу нийт цагдан хоригдсон хүмүүсийн 44 хувийг эзлэж байна. Энэ цагдан хорих үндэслэл гэдэг маань 5 үндэслэлтэй. Байцаагчийн үзэмжээр шийдэгддэг болсон болохыг шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн судалгааны институтаас тогтоогоод өнөө өглөө би энэ тухай хүмүүст хэлсэн. Тийм учраас энэ зүйлийг болиулах, талаас нь бодож тэр заалтыг оруулаад үндсэн хуулийг холбогдох шүүхийн байгууллагуудын бие даасан хараат байдалд нь халдаж болзошгүй гэсэн нөхдийнхөө зөвлөгөөг аваад энэ заалтыг би татаж авсан.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү: Нэгдүгээрт, Та татаад авсан гэж хэллээ, хамгийн гол амин сүнсээ яагаад татаад авчихав, Хүний эрхийн гол асуудал шүү дээ, Монгол улсын ерөнхийлөгч маань урьдчилан хорих төвд хоригдож байгаа хүнийг уучлал нэртэй зарлигаар гаргаж болдог, хүний эрхийн комиссын жинхэнэ хүний эрхийн төлөө явах ёстой хүний нэг нь бичиг гаргаад, урьдчилан хорих газраас гаргах тухай яриад байна ш дээ. Үүнийгээ хэлэлцүүлээд л явах ёстой гэж бодож байна. Ийм дураараа мэдэгдэл хийж болохгүй байх, адилхан хууль санаачлагчийн хувьд.

Хоёрдугаарт: Би асуух биш, дэмжиж үг хэлмээр байна. Яагаад би үүнийг дэмжээчээ гэж ач холбогдол өгч байгаа нь ер нь манай улсад хүний эрхийн хууль биш, омбуцмены хууль байх ёстой юм шиг байгаа юм. Илүү их хүний эрх зөрчдөг улс шүү дээ. Өнөөдөр өмгөөлөгчөө өмгөөлөхөөс өөр аргагүй байдалд орчихсон улс шүү дээ. Яагаад гэвэл хүний эрхийн үндэснйи комисстой орны хувьд өмгөөлөгчөө авсан шүү дээ гээд тайван сууж байх ёстой байтал, одоо бол өмгөөлөгч нь ямар ч эрх мэдэлгүй байна. Манайх хүний эрхийн комисстой болсон гэдэг чинь, гадны улс орнууд хүний эрхээ зөрчөөд, мэдээлэл хийх боломжыг хаагаад байна. Танайх шиг хүний эрх сайтай орон хаа байна, хүний эрхийн  комисстой улс хаа байна, ийм байхад та яагаад хүний эрх зөрчсөн гэж яриад байгаа юм бэ?

Хүний үзэл бодол, шашин шүтлэг, улс төрийн үзэл бодолоор нь ялгаварлан гадуурхаад байгаа нь тодорхой байдаг. Дээрээс нь хүнийг хэлмэгдүүлэх асуудал бодитой байдаг. Тэгэхээр хүний эрхийн комисс нь бүрэн эрхтэй байж, өнөөдөр бид хүний эрхийн комисстой байна гэж хэлнэ. Би өөрөө амьдрал дээр мэдэж байна, хүний эрхийн комиссоос миний эрхийг зөрчлөө гэдэг асуудлаар дүгнэлт гарч байсан юм. Шийдэх арга хэмжээ нь 200 мянган төгрөг байсан. Нөгөө буруутай миний эрхийг зөрчсөн этгээдэд 200 мянган төгрөгөөр л торгоно гэнэ үү, тэгээд л нөгөөх нь төлсөн юм уу, үгүй чюм уу? Гэтэл миний эрх зөрчигдөхөд хичнээн их стресс, ачаалал байсныг хэн ч ойлгохгүй. Гэтэл хүний эрхийн комисс ялагч дээр нь албан тушаалаас нь чөлөөлөх санал өгдөг, ядаж эрүүгийн хэрэг зөрчсөн байна гэдэг дээр арга хэмжээ авдаг, ядаж өнөөдөр хэлсээр хэрэгт гүтгэгдсэн цагаагдсан тогтоол гарсан хүмүүсийн мөнгө төгрөгийг нь шаардах тэр битгий хэл, хэлсээр цаазаар авах гэж байгаа хүмүүсийг хамгаалах бүрэн эрхтэй баймаар байна. Гэтэл өнөөдөр цаазаар авах ялыг уучилдаг улс гэж сонин ойлголт яриад байна. Уучлал гэдэг ойлголт байхгүй. Яагаад гэвэл цаазаар авах ял бол дээд шүүхийн шийдвэр гарсан бол, эцсийнх байгаа. Үүнийг бол ялаас хэлтрүүлэх гэж ойлголт байгаад байгаа. Ялаас хэлтрүүлэх, уучлах хоёр ялгаатай. Ийм түвшинд хүний эрхийн үндэсний комисс ядаж хонгилын үзүүрт гэрэл гаргаад комиссынхоо гишүүдэд давуу тал олгоё. Дараа нь өмгөөлөгчийн эрхийг дээшлүүлэх талаар явах ёстой. Үүнийг нэммээр байхад амин сүнс болсон зүйлээ өнөөдөр бид аваад хаячихбал, энэ хууль чинь моторгүй машинтай л адил болно. Монгол улсад УИХ-ын бүх гишүүд хүний эрхийг дээдлэнэ гэж тангараг өргөчихөөд, үүнийхээ эсрэг явахгүй байх л гэж би найдаж байна. Ийм болохоор бүх гишүүд энэ хуулийг дэмжээрэй гэж хэлмээр байна. Баярлалаа.

УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн: Хууль санаачлагч маань хүний эрхийн комисс үнэхээр үндэслэлтэй байна, хэлмэгдэж байна гэж үзээд “хоригдож байгаа хүнийг сулла гэдэг шийдвэр”-ээ татлаа гэдэг зүйл хэллээ. Монголд хэрэг илрэхдээ улс төрийн шалтгаантай юм байна гэж ойлгож байгаа, тэгэх тусмаа хүний эрхийн комисс, хатуу ханддаг, хүний эрх зөрчихгүй байх дээр анхаардаг байх хэрэгтэй. Энэ яагаад татчихваа ? Н.Энхбаяр ерөнхийлөгч асаныг баривчилж байх үед, улс төрийн зөвшөөрөл байна уу гэдэг дээр их будлиан болсон, буу гаргаад бөөн зүйл болж, байхгүй болоод явсан. Би тухайн үед бодож байсан, жирийн иргэд бол ингээд дуусдаг юм байна даа гэж. Тэр хүнийг баривчлахдаа прокурорын зөвшөөрөлгүй очиж байгаа хүмүүс бол, жирийн иргэдийг юун зөвшөөрөл, ер нь тэгээд хилээр гарахыг нь хориглосон байгаа үед, оргож зайлаад байх асуудал байхгүй шүү дээ. Тодорхой хэргүүд, хүн амины хэрэг үйлдсан бол ямар байхын гэдгээс биш, заавал цагдан хорино хүний эрхийг зөрчинө гээд... Би сая Ё.Отгонбаяр гишүүний хэлснийг сонсоод гайхлаа, 45 хоног хэтрүүлэн хорисон, тэр бол үнэхээрийн аймшигтай байна. Жирийн иргэн л байгаа хөөрхий. Нэг төрийн албан хаагч хүн ярьж байсан юм, ер нь хүнд хаалгаа онгойлгож өгч болохгүй юм шиг байна лээ. 5 дахь өдрийн орой орж ирээд хоёр хүн намайг авч явсан, хуучин ганц хутаг байхад, хэн ч асуухгүй баж байснаа бүтэн сайн өдрийн орой орж ирээд 2 нөхөр хүрч ирснээ, тэндээс аваад 7 буудал дээр “олон юм ярихгүй яваарай” гээд хэлсэн байгаа юм. Би гайхаж байсан, тэгээд прокурорын зөвшөөрөл гэж байдаггүй юм уу гэхэд, тийм юм байдаггүй юм байна лээ. Энэ мэтчилэн хүний эрхийн асуудлыг анхаарч байхгүй бол, энэ мэтийн юмнууд жирийн иргэдэд байнга тохиолдоно. Үүнийг хүний эрхийн үндэсний комисс юу гэж бодож байгаа вэ? Хүний эрх бол бидний үндсэн хуулийн хамгийн дээд талын орой нь хүний эрх юм байгаа биз дээ. Аль эсвэл шүүх байгууллага юм уу?

Хууль санаачлагч яагаад үүнийг татав, хүний эрхийн комисс юу гэж бодож байгаа вэ?

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэл: Би түрүүн хэлсэн, энэ хуулийг 23-уулаа санаачлан боловсруулсан, гэхдээ миний оруулсан 16.3 саналыг бид ярилцана. Миний санал бол “хуулиа бүхэлд нь явуулахын тулд” хэлэлцүүлгийн явцад татан авах асуудал хөндөгдсөн гэж түрүүн хэлсэн. Ер нь хүний эрхийн үндэсний комиссын тухай сая ярьсан, гишүүдтэй санал нэг байна. Улсын их хурлын ганц гар нь юм. Маш хүчирхэг гар байх ёстой. Тэр гарны тухай хуулинд байна. Хуулиа цааш нь сайжруулаад, хүний эрхийн үндэсний комиссын гурван хүний асуудлыг хөндөөгүй. Яагаад гэвэл Засгийн газраас төсөвт нь өөрчлөлт оруулах гэсэн үүднээс их дургүй байдаг учир, одоогийн байгаа гурав гэсэн орон тооны бүтэцээр явж байгаа хуулинд. Яг үнэн хэрэг дээрээ, энэ байгууллага хүчтэй байхын тулд хүний эрхийн комиссаруудын тоогоо нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Ер нь бусад заалтуудыг анхаараад уншвал, хүний эрхийн комиссынхоо үйл ажиллагааг “илүү хүчтэй” болгох, үйл ажиллагааг нь нэмэгдүүлэх иймэрхүү заалтууд бас байгаа. Үүнийг хэлэлцүүлгийн явцад ярилцаад, боловсруулаад явах боломж байгаа. Нөгөө талаар Ё.Отгонбаяр гишүүний хэлсэн хүний эрхийн үндэсний комиссын энэ жилийн тайлан, өнгөрсөн жилүүдийн тайланг та бүхэн уншиж үзээд, тохиолдол гээд бичсэн хайрцаг дотор байгаа зүйлүүдийг үзэхэд, яг өнөөдөр Монголын хүний эрхийн комиссын хүчин чадал мөхөсдөөд байгаа, техник, хүн хүчний хувьд ч аль ч талаараа. Энэ талаас нь бодож энэ хуулийн үзэл санаа ийм л зорилготой юм шүү гэдгийг гишүүддээ хэлмээр байна. За та бүхэнд баярлалаа.

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэлийн ажлын алба