2014 оны 11 дүгээр сарын 14-ны өдрийн УИХ-ын Эдийн Засгийн Байнгын Хороо, Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим, Үндэсний Стратегийн Хүрээлэн, Хувийн Хэвшлийг Дэмжих Үндэсний Зөвлөл хамтран зохион байгуулсан “ГАРЦ” сэдэвт “Эдийн засагчдын уулзалт”-ын тэмдэглэлээс хүргэж байна.
Илтгэлүүд:
- 2015 оны Улсын төсвийн тухай хуульд өгөх анализ - А.Батпүрэв - ГХЯ-ны зөвлөх
- Мөнгөний бодлого - Д.Лхагвасүрэн – МУИС-ийн Профессор
- Монгол дахь Макро эдийн засгийн эрсдэл - Б.Эрдэнэбат - МУИС-ийн Профессор
- Хууль эрх зүйн орчин - Ч.Нэргүй – МҮХАҮТанхимын Нэгдсэн бодлого төлөвлөлт,зохицуулалтын газрын дарга
Оролцогчид: УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны Дарга, гишүүд, эдийн засагч, эрдэмтэн, судлаачид
Илтгэл1:2015 оны Улсын төсвийн тухай хуульд өгөх анализ - А.Батпүрэв - ГХЯ-ны зөвлөх
Саналууд:
Гэрэгэ партнерс ХХК-ийн төлөөлөл Н.Рагчаасүрэн: 2010 оноос хойш хэдэн тоо харлаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзэлдэг Засгийн газрын зардал сүүлийн 4 жил дунджаараа ерөөсөө өсөөгүй. Эхний 3 жил өссөн. Өнгөрсөн он 25 хувиар буурсан. Энэ бодит үзүүлэлт буюу 2005 оны зэрэгцүүлсэн үнээр хэмжсэн. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өсөхгүй байна. Төсвийн зарлага тал дээр бараа үйлчилгээний зардал гэж явж байгаа. Энэ нь 3 салбарт ерөнхийдөө хуваарьлагдаж байгаа. Тэдгээр нь Эрүүл мэнд, боловсрол, төрийн үйлчилгээний зардал. Энэ 3 салбарыг аваад үзэхэд сүүлийн 4 жил үйлдвэрлэсэн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн огт өсөөгүй. Зарим нэг салбар ялангуяа эрүүл мэндийн салбар хасах руугаа орсон. Төсөв хийж байгаа хүмүүс ийм зүйлийг бодож үзэх хэрэгтэй. Нэг хүнд буюу нэг ажилчинд ноогдох үзүүлэлтээр нь аваад үзэхэд бага зэргийн өсөлт гарсан байгаа. Яагаад гэхээр энэ 3 салбарт ажилагсдын тоо буурсан. Тэгэхээр үүнд жаахан бүтээмжийн өсөлт гараад байгаа харагдаж байгаа. Хүртээмжийн талаас нь аваад үзэхэд энэ салбарт үйлдвэрлэгдэж байгаа дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хүн ам өсөж байгаатайгаар буурч байгаа. Үүнийг анхааралтай авч үзэх хэрэгтэй.
Ньюком ХХК-ийн захирал А.Болор: Эсрэг эдийн засаг унахад төсвийн тэлэлт явагддаг. Гэхдээ энэ том улс орнуудад хийгддэг ажил. Манай оронд хийгддэг ажил биш. Манайх бол төсвөө өргөтгөөд, зардалаа нэмээд явах юм бол улам эдийн засгийн байдлаа хүнд байдалд оруулна. Ханшийн асуудлыг улам хурцдуулна. Төрийн оролцоог хувимаар байна. Төр маань тэрийг, энийг дэмжинэ гэдгээ больмоор байна. Бизнесийг сул тавих зөв байдаг юм. Энэ чин байгалийн жамаар явдаг зүйл. Төр хиймэл оролцоо бизнесийн баллаж дуусдаг. Тэгэхээр ерөнхийдөө ААН-ийн үйл ажиллагаанд оролцохоо багасгаад Оюу толгой зэрэг төслийн ажлаа явуулъя.
УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэл: Эхний хэсгээ дуусгаад дараагийн хэсэгт ярилцъя. Дараагийн илтгэгчээр мөнгөний бодлогын талаар МУИС-ийн проффесор Д.Лхагвасүрэнг урьж байна.
Илтгэл2: Мөнгөний бодлого - Д.Лхагвасүрэн – МУИС-ийн Профессор
ҮСХ-гийн Гүйцэтгэх захирал А.Мөнхсоёл: Энд явж байгаа илтгэлүүдийг манай үндэсний стратегийн хүрээлэнгийн цахим хуудсанд тавьсан байгаа. Та бүхэн сонирхвол орж хараарай. Лхагвасүрэн профессор илтгэл тавьсанд баярлалаа. Шинэлэг асуудлуудыг нэлээн тусгасан байна. Дараагийн сэдэв хоорондоо холбоотой тул дараагийн илтгэлээ сонсоод бүгдээрээ асуулт, хариултдаа орцгооё.
Илтгэл3: Монгол дахь Макро эдийн засгийн эрсдэл - Б.Эрдэнэбат - МУИС-ийн Профессор
Саналууд:
Дэлхийн банкны эдийн засагч: Д.Алтанцэцэг: Дэлхийн банкнаас Монгол улсын эдийн засгийн байдлын талаар ямар байр суурьтай байгаа талаар товчхон мэдээлэл өгөе гэж ирсэн юм. Төсвийн алдагдлын хувь 0,9 хувьтай тэнцээд байна. Засгийн газрын газрын төсөл хөтөлбөрийн хувьд 9,3 хувийн алдагдалтай байна. Энэ хоёр нийлээд 3-р улирлын байдлаар төсвийн алдагдал 10,2 хувьтай байна. Хөрөнгө оруулалт мөн буурсан. Мөн импортын үйл ажиллагаа нэлээд буурсан. Сүүлийн үед худалдааны алдагдал багасаж нэмэхтэй гарч байна гэж үзээд байна. Импорт ихээр буурч байгаа учраас худалдааны алдагдал багасаж байна гэж үзээд байгаа нь өрөөсгөл ойлголт юм. Дараагийн нэг ажиглагдаж буй зүйл нь банкнуудын зээлийн эх үүсвэр багасаж байна. Нэгэнт төсөв батлагдаж байгаа учраас ийм байна тийм байна гэж яриад яахав. Хөгжлийн түншүүдээс хөнгөлөлтэй зээл аваад төлж болноо. Энэ гэхдээ маш их цаг хугацаа шаардсан, орж ирж байгаа зээлүүд нь тодорхой зорилготой орж ирдэг учраас боломж муутай хувилбар юм. Гадны хөрөнгө оруулалт багассан учраас бид гадаад талд найдах хэрэггүй болжээ. Бид хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах хэрэгтэй байгаа юу байгаа. Бид өөртөө итгэж өөрсдөөсөө боломжит хувилбарыг бий болгох хэрэгтэй байна. Өөрсдөөсөө боломжийг бий болгох хэрэгтэй байна. Мөнгөний бодлогыг чангаруулсан гэж яриад байгаа гэхдээ бид хангалттай гэж үзэхгүй байна. Хэрвээ мөнгөний бодлогоо чангаруулахгүй бол наад захын хэд хэдэн банкууд зээлийн эх үүсвэргүй болчоод байна. Мөнгөний бодлогоо тэр чигээр нь орхиод хувийн салбар болон банкны салбараа тэр чигээр нь тавьж туухуу. Энэ чигээр нь мөнгөний бодлогоо чангаруулж байгаад хэсэг хугацааны дараа эргээд сэргээхүү гэдэг асуудал байж болох л юм. Эсвэл энэ голдрилоор нь явуулах уу. Гэхдэ энэ дээр улс төрийн нэг шийдэл гарах байх гэж найдаж байна. Бид авсан зээлээр бондын өрийг төлж болно. Төсвийн алдагдалыг бууруулахын тулд хоёр хувийг нааш цааш нь нягтлангын аргаар зохицуулж болох л юм. Гэхдээ хаагшдаа л монгол улсын төлөх ёстой л өр учраас ингэх хэрэг байна уу. Гэхдээ гадаад зах зээл дээр Монгол улсын нэр хүнд ямар байна. Бонд гаргаад хэр ашигтай байх вэ гэдгийг тооцож үзэх хэрэгтэй. Бид 2012 оны шигээ хямдхан бонд босгох боломж байхгүй ахиж аз дайрахгүй гэж үзээд байна.
2015 2016 2017 оны хэрэгжүүлэх төслийн дунд хугацааны мэдэгдэлийг харж байхад нийт төсвийнхөн 3/1 хувь нь шинэ хөрөнгө оруулалтын зардал байхаар төлөвлөгдөөд байна. 2017 онд төлөх ёстой бондын мөнгөний зардал шинэ хөрөнгө оруулалтын зардал дүйцэж очиж байна. Шинэ хөрөнгө оруулалтаараа бондын мөнгөө төлөх нэг хувилбар байна. Мөнгөний бодлогоо хатууруулах товчхондоо хэлэхэд гадагшаа гаргасан мөнгөө дотооддоо буцаагаад татах. Хувийн салбарт хүндрэлтэй байхыг ойлгож байна тодорхой хэмжээнд бүсээ чангалах ёстой гэж ойлгож байна үүнийхээ хариуд эдийн засгийн тогтвортой болгож чадна. Хувийн хэвшил гэж ярихдаа ялгавартай хандаж байна. 10, 20 жилийн өмнөөс бизнес хийгээд явцан томоохон хувийн хэвшил байна. Нөгөөх нь зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтанд найдаж бизнес хийдэг компани. Ийм хоёр ялгаа байна. Банкууд зээлийн эх үүсвэргүй болж байна банк нь эргээд хувийн хэвшлээ татаж унагадаг. Үүнд бонд, төсвийн хөрөнгө оруулалтаар бизнес хийдэг компаниудад хамааралтай гэж хэлж байна.
”Ард” санхүүгийн группын ТУЗ-ийн дарга Ч.Ганхуяг: Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлаас хэрхэн гарах вэ? Гээд нэлээд олон шийдлүүд байгаа. Миний хувьд жижигхэн санааг хэлэх гэсэн юм. Төрөөс тухайн салбарыг дэмжиж байна гээд үнийг нь тогтвортой барих, татаас өгөх, хөнгөлөлтэй зээл өгөх, ноос ноолуурын салбарт зээл өгөх гээд Та бүхэн санаж байгаа байх. Үүн дээр шийдэл гаргаад байгаа юм. Өрсөлдөөнийг гажуулдаг арга барилаасаа салмаар байна. Ноос ноолуурын салбарыг дэмжие гэж бодож байгаа бол төсөвт 5сая доллар суулгаад өгөөч. Монголын ноолуурыг худалдаж аваарай гээдCN, BBC гэх мэт телевизүүдэд сая саяын гэрээг нь өгөөд. Давосын чуулга уулзалт гээд худалдан авагчдын дарга нар очдог юм байна лээ. Тэрэн дээр нь ноолуурыг 100 мянган доллараар худалдаж аваад бүх хүмүүст өмсүүлээд зургын авахад гэрээнүүд орж ирэх юм байна. Зах зээлийг гажуудуулахгүй, өнгө үзэмж сайтай хийж чадаж байгааг нь шагнах үр дүнтэй механизм байгаа юмаа. Үүнийг шийдлийн арга зам гэдгээр нь хурлын протоколдоо оруулаад анхааралдаа аваачээ.
С.Дэмбэрэл УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга: Өнөөдөрийн хурлаас нэгдсэн санал зөвлөмж гарна.
“Ард” санхүүгийн группын ТУЗ-ийн дарга Ч.Ганхуяг: Түрүүн ярьснаа задлаад ярьхад, Гадуур хээл хахууль, авилгал их байна л гээд яриад байна. Тухайлбал 20 үйлдвэр байлаа гэхэд үүний 5д нь хөнгөлөлттэй зээл өглөө гэхэд тэр улс төрч, тэр даргатай очиж уулзая гэдэг асуудлыг гаргаад байна.
УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэл: Өнөөдөр зарим төрийн байгууллагуудын төлөөлөл ирсэн. Мөнгөний бодлого валютын ханшийн талаар Монголбанкнаас ирсэн Дэлгэрсайхан мэдээлэл хийнэ.
Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын захирал Д.Дэлгэрсайхан: Аливаа нэгэн бодлогыг явуулахдаа баталгаатай судалгаан дээр үндэслэж явуулбал зүгээр. Төсөв мөнгөний бодлого уялдах ёстой гэж яриад байдаг. Бодит байдал дээр хоёр ондоо бодлого ш дээ. Төсвийн бодлого нь төсөв хумигдаж байгаа үед тэлэх, аль болох эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих. Ажилгүйдлийг багасгах гэх бодлогууд ордог. Мөнгөний бодлого нь инфляци. Мөнгөний бодлогын талаар шийдвэр гарлаа гэхэд хэсэг хугацааны дараа үр дүн нь гардаг. Уялдаатай байх ёстой гэдэг нь гоё нэр төдий л болчоод байна. Төв банкны гол үүрэг нь инфляцийг барих ёстой байдаг.
Эдийн засгийн бодлогын хүрээлэнгийн тэргүүн А.Жаргалсайхан: Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл бол юу хийж ирсэн, юу хийж байгаагийн үр дүн юм. Тодорхой эдийн засгийн бодлогогүй байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн төлөвлөлт алга байна тухайлбал 5,10,15,20 жилийн эдийн засгийн бодлогыг боловсруулж авмаар байан. Эдийн засгийн удирдлага ямар ч төлөвлөгөөгүй урсгал байдлаар яваад байна. Эдийн засагт зорилго байхгүй учраас амжилтанд хүрэхгүй байна. Эдийн засаг судлаач боловсролын чадавхи ямар байна вэ? Гэж ярьж байсан. Манайд өндөр боловсрол эзэмшсэн залуусыг цуглуулж байгаад бодлого боловсруулах үйл ажиллагаанд татан оруулж, дайчилвал үр дүнтэй гэж үзэж байна.
Илтгэл4:Хууль эрх зүйн орчин - Ч.Нэргүй – МҮХАҮТанхимын Нэгдсэн бодлого төлөвлөлт, зохицуулалтын газрын дарга
Саналууд:
УИХ-ын гишүүн, ЭЗБХ-ны гишүүн Д.Зоригт: Эдийн засаг, бизнесийн тогтворгүй байдал олон зүйлээр илэрлээ. Миний мэдэхийн 10-аал хууль хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн, төрийн оролцоог нэмэгдүүлсэн, олон улсын стандарт дүрмээс гажсан либерал эдийн засагтай бус төрийн зохицуулалт руу шилжих гэж байгаа мэт алдаанууд ажиглагдаж байна. Энэ мэт эдийн засаг, бизнесийг боомилсон асуудлуудыг энэ парламентад сууж буй УИХ-ын гишүүд ойлгосон байгаа. Төрийн бодлогын түвшинд алдаа гаргаж байна, үүнийг засах шаардлагатай байна гэсэн итгэл үнэмшил УИХ-ын гишүүдийн 60-70 хувьд байдаг юм байна гэдгийг ойлгож байгаа. Ийм олонхийн дэмжлэг байгаа учир зарим алхмууд хийгдэж байна. Жишээ нь, 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Хуучин манайд зөвхөн ГХО-дыг дэмжсэн, тэдэнд боломж олгосон, хөрөнгө оруулалт, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлтийн гэрээг зөвхөн тэдэнтэй байгуулдаг эрх зүйн орчинтой байсан бол одоо дотоодын хөрөнгө оруулагчдад боломж олгох таатай болгосон, зарим чухал татваруудыг тухайн салбараар нь ангилсан хуультай болсон. Өнөөдрийн тоон статистикийг харахад эрдэс баялгийн салбар нэг хэсэгтээ л чухал үүрэгтэй байна. Тэгэхээр энэ салбарын бодлого их тогтвортой сайн байх хэрэгтэй. Анх удаа Монгол улс төрөөс баримтлах бодлоготой болсон. 2024 он хүртэл энэ салбарын бодлогоо гаргасан байгаа. Энэ бодлогод төр аль болох зохицуулагч, хяналтын хувиар оролцож, аж ахуйн үйл ажиллагаанаас нь хөндий хол байя гэсэн бодлого тусгагдсан. Хоёрдугаарт, энэ салбар манайд гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж байгаа салбар учир энэ салбарыг тогтвортой байлгах механизмуудыг суулгаж өгсөн байгаа. Салбарын бодлогын зөвлөл гэж олон талын төлөөлөл орсон зөвлөл бий. УИХ, Засгийн газраас энэ чиглэлд гаргах бодлогод салбарынхны санал дүгнэлт, зөвлөмжийг авсаны үндсэн дээр цаашид хэлэлцэгдэх болно. Үүний дараа мэн Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Газрын тосны тухай хуульд шинэчилсэн найруулга хийгдсэнийг Та бүхэн мэдэж байгаа. Энэ хуулиудын хамгийн сүүлийнх нь хуучнаасаа нэлээд сайжирсан. Хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг бас хамгаалж чадсан хуулиуд болсон гэж дүгнэж байгаа. УИХ-ын 34 дүгээр тогтоол буюу Эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр их том шийдвэр гаргасан. 26 арга хэмжээг 2014, 2015, 2016 онд системтэйгээр авч хэрэгжүүлэх ёстой. Үүнд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуультай болъё гэсэн зүйл орсон. Энд санал хэлсэн хүн хэлж байна манайх нэг жилийн төлөвлөж ажиллаж байна, энэ нь хангалтгүй гэж хэлж байна. Бид нэг жилээр, дөрвөн жилээр, 20 жилээр төлөвлөдөг хуультай болъё гээд олон удаагийн хэлэлцүүлэг явуулан энэ хууль дээр их удаан суусан. Одоо УИХ дээр хэлэлцэгдэх гэж байна.
Мөн монголбанкны эдийн засагчийн хэлсэнчлэн Монгол улсын авсан байгаа энэ зээл, өр төлбөрөө хэрхэн удирдаж, ангилах вэ, хэрхэн зөв жолоодох вэ гэдэг дээр Өрийн удирдлагын тухай хууль гэж боловсруулагдсан бөгөөд хэлэлцүүлгийн шатандаа явж байна. Бид бизнесийн орчин татварын орчны тухай мөн ярьлаа. Татварын орчинг сайжруулах, ялангуяа энэ эдийн засгийн хүндрэлийн үед ачааллыг хөнгөлөх, хялбарчлах чиглэлийн хууль тогтоомжууд яригдаж байгаа. НӨАТ-ын буцаан олголт, ААНОАТ ялангуяа ажиллах хүчний ихэнх хувийг хангаж байгаа жижиг, дунд хэмжээний аж ахуйн нэгжүүдийн албан татварыг хөнгөвчлөх, багасгах 10 хувийг 1 хувь болгох тухай ярьж байна. 9 хувийг буцаан олгох.
Мөн хүнд суртал, авлига, төрийн үйлчилгээний олон шат дамжлагын чиглэлээр УИХ ажиллаж байна. Хяналтын тухай хууль мөн хэлэлцэгдэж байна. Үүгээр их олон төрлийн хяналт цөөрч, урьдчилан сэргийлсэн, орчин үеийн хяналтын тогтолцоо руу Монгол улс шилжих концепцоор хуулийн төсөл боловсруулагдаад хэлэлцэгдэх гэж байна. Тусгай зөвшөөрлийн асуудлаар нэлээд ажил хийгээд одоо хуулийн төсөл хэлэлцэгдэх гэж байна. Монгол улсад нийтдээ 930 гаруй тусгай зөвшөөрөл, түүнтэй адилтгах бичиг баримт хүчинтэй үйлчилж байгаагаас эрс цөөрүүлж зайлшгүй байх шаардлагатай 300 гаруйг нь хүчинтэй хэвээр үлдээх болж байна. Гэхдээ үүнийг олгох шат дамжлага хуучнаасаа илүү боловсронгуй болох юм.
Мөн зээл банкны тухай асуудал яригдлаа. Миний сүүлийн үед байнга ярьж ирсэн сэдэв бөгөөд энэ салбарт хөрөнгө оруулаад ажиллаж байсан хүний хувьд монголд үзүүлж буй банкны үйлчилгээ бол өнөөгийн эдийн засаг, бизнесийн шаардлагыг хангаж чадахаа больсон байна. Томоохон төсөл, хөтөлбөрийг монголын банкууд санхүүжүүлэх чадамжгүй байна. 40 сая доллараас дээш хэмжээний зээл өгдөг банк гэж байхгүй. Гэтэл монголын компаниуд хэдэн зуун тэрбум долларын бизнес төслүүд ярьдаг болж байна. Үүнд банкууд жижигдэж байна. Хоёрдугаарт, 8 хувийн хүүтэй моргэйжийн зээлийг оруулаад банкны зээлийн дундаж 18.5 хувь байна. 20 гаруй жил монголын бизнесүүд банк санхүүгийн иймд хүнд нөхцөлд үйл ажиллагаа явуулж ирлээ. Үүнийг засах цаг нь болсон. Илүү нээлттэй болгож, гадаадын банк санхүүгийн байгууллагад тодорхой хязгаарлалттайгаар үйл ажиллагаагаа нээж, либериалчлалын шударга өрсөлдөөнийг бий болгоё. Цөөн тооны монополь банкны эрх ашгаас илүү олон мянган бизнес эрхлэгчдийн эрх ашиг монголын эдийн засаг болоод нийгэмд чухал юм. Тиймээс энэ чиглэлээр арга хэмжээ авахыг бид удаа дараа Монголбанк болон Засгийн газарт санал санаачилгаа өгч байгаа. Монголбанк энэ чиглэлээр энэ оны мөнгөний бодлогодоо төрөлжсөн банкны үйлчилгээг оруулах чиглэлийг барьж ажиллахаар болж байна. Эцэст нь, бизнес дэх төрийн оролцоо байна. Тодорхой салбарт монополь оролцоо ч байна. Жишээ нь, Эрчим хүч, түлш, агаарын тээвэр гэсэн тодорхой салбарууд байна. Тиймээс хувьчлалыг өргөнөөр хийх ёстой. Нийтдээ Монгол улсын ДНБ, банкны актив хөрөнгө 20 орчим их наяд төгрөг байгаа байх. 20 орчим их наяд төгрөгийн үнэлгээтэй төрийн өмч байна шүү дээ. Хамгийн том ААН-үүд нь төрийн мэдэл, хяналтад байна. Төрийн бизнес яаж явдагийг бид мэднэ. Хамгийн шударга бус зүйл, томилгоонууд, үр ашиггүй менежмент энд байна. Ихэвчлэн 70, 80 хувь алдагдалтай байна. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Төр аж ахуйн үйл ажиллагаанд аль болох оролцохгүй байх л бодлогыг барих хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Төр аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцохыг хязгаарласан хуулийн төсөл байна. Энэ маш товчхон, ойлгомжтой хуулийн төсөл байгаа. Үүнийг яаралтай баталж гаргах хэрэгтэй.
Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд өнөөгийн УИХ-д суудалтай гишүүдийн нам хамаарахгүйгээр дийлэнх олонх нь өнөөдөр Та бүхний энд ярьж байгаатай санал нэг байгаа гэдгийг хэлье.
УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа: УИХ дээр хэлэлцэгдэж байгаа хууль тогтоомжуудаас нэгдүгээрт агуулга их чухал, хоёрдуугаарт тэдгээрийг батлах процесс их чухал. Мэдээж анх орж ирж буй хуулиуд тодорхой хэмжээгээр алдаатай засах зүйлтэй орж ирдэг. Үүнийг нь процессын үед нь сайтар нягталж оруулах хэрэгтэй. Гэтэл процесс нь маш чанаргүй түвшинд хийгдэж байгаа зүйлүүд харагдаад байгаа. Яагаад гэвэл Засгийн газар нэг хууль санд мэнд оруулаад ирдэг, гэтэл процессыг ихэвчлэн хөндлөнгийн, хараат бус гишүүд буюу жишээ нь эдийн засгийн чиглэлийн хууль байлаа гэхэд эдийн засагчид, судлаачид, хүрээлэнгүүд оролцож хөндлөнгийн хараат бус зөвлөмж гаргадаг практик манай энэ хууль хэлэлцэж байх явцад дутагдалтай байна.
Энэ дутагдлыг бид сая уул уурхайн салбарын практикт Бодлогын зөвлөлтэй болгохоор заслаа. Хууль орж ирэхээс өмнө уг бодлогын зөвлөл хуралдаж зөвлөмж өгөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Төсөв орж ирэхэд л яам бүр асуудал тусгах гэсэн, аль болох зардлаа ихэсгэх гэсэн зүйлүүд ороод ирдэг. Гэтэл үүнийг хөндлөнгийн, хараат бус зөвлөмж гаргадаг байгууллага алга. Бид үүнийг янз бүрийн хэлбэрээр ярьж байна. Жишээ нь УИХ дээр уг асуудлыг хариуцсан нэгж байгуулах уу эсвэл хөндлөнгийн, хараат бус байгууллагуудтай гэрээ хийх үү гэдэг байдлаар ярьсан. Ингэж гэмээнэ улсын нэгдсэн төсөв болно. Одоо бол тойргийн төсөв маягтай зүйл л яваад байна. 3000 хүн амтай сумын төвд 8 тэрбум төгрөгөөр Соёлын төв барьж байна шүү дээ. Гэтэл хүн амынх нь дийлэнх хувь нь амьдарч байгаа хэсэгт эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг хүрэлцээгүй байна.
Хоёрдугаарт, Дэлхийн улс орнууд эдийн засгийн хөгжлийн 3 зүйлд анхаараад байна. Энэ нь байгаль экологийн тэнцвэр, хүн амаа хэрхэн аюулгүй хүнсээр хангах, эрчим хүчийг хэрхэн хямд авах вэ гэсэн зүйлүүд. Мөн улс орнууд хөгжлөө хүний хөгжлийн индексээр хэмжиж байна. Сая ярьсанчлан авлига, хүнд суртал, дарамт шахалт байна гэдэг нь хүний хөгжилдөө анхаарахгүй байгаагаас улбаатай. Тиймээс энэ нь эдийн засгийн хөгжлөө хойш татаж байна. Төрийн оролцооны асуудлын талд хэлэхэд, бид чөлөөт зах зээлийн зарчмаар явах ёстой. Төр нь ААН-үүдээ дэмждэг, тэдний үйл ажиллагаанд оролцдог оролцоогоо хязгаарлахгүй бол бид манайх шиг жижиг орны хувьд гадаад зах зээлд компаниуд дангаараа гараад амжилтад хүрэхгүй байна. Төр хэзээ ч бүтээн байгуулалт хийдэггүй, үүнийг ажил олгогчид буюу хувийн секторынхон хийдэг. Энэ улс орныг эдийн засгийн хүндрэлээс хувийн хэвшил л гаргаж чадна. Ажлын байрыг мөн ажил олгогчид л бий болгоно. Гэтэл энэ хоёр маань уялдахгүй байна. Төрийн оролцоо, төрийн зохицуулалт хоёроо холиод байна. Төр зохицуулалтаа сайн хийж чадахгүй байж бизнесийн процесс руу оролцох ямар ч хэрэггүй.
Эдийн засгийг орлого талаас нь авч үзэхэд манай улс зөвхөн хаанаас зээл авах вэ гэдгийг л бодож байна. Үнэт цааснаас яаж мөнгө босгох, мөнгө босгох бололцооны төслүүдийг яаж дэмжих вэ гэдэг асуудлыг огт боддоггүй. Өнөөдрийн энэ уулзалтад оролцогчдын маш үнэтэй сайхан саналуудыг сонслоо, тэмдэглэж авлаа. Бид эдийн засагчидтайгаа ойр ажиллах хэрэгтэй. Дээр хэлсэнчлэн салбараа, асуудлаа мэддэг хүмүүсийн саналыг сайтар сонсож зөвлөмжийг нь авч байж тогтоол шийдвэр гаргах ёстой гэдэг маань л энэ юм.
2014 оны 11 дүгээр сарын 14-ны өдрийн УИХ-ын Эдийн Засгийн Байнгын Хороо, Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим, Үндэсний Стратегийн Хүрээлэн, Хувийн Хэвшлийг Дэмжих Үндэсний Зөвлөл хамтран зохион байгуулсан “ГАРЦ” сэдэвт “Эдийн засагчдын уулзалт”-ын тэмдэглэлээс хүргэж байна.
Илтгэлүүд:
- 2015 оны Улсын төсвийн тухай хуульд өгөх анализ - А.Батпүрэв - ГХЯ-ны зөвлөх
- Мөнгөний бодлого - Д.Лхагвасүрэн – МУИС-ийн Профессор
- Монгол дахь Макро эдийн засгийн эрсдэл - Б.Эрдэнэбат - МУИС-ийн Профессор
- Хууль эрх зүйн орчин - Ч.Нэргүй – МҮХАҮТанхимын Нэгдсэн бодлого төлөвлөлт,зохицуулалтын газрын дарга
Оролцогчид: УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны Дарга, гишүүд, эдийн засагч, эрдэмтэн, судлаачид
Илтгэл1:2015 оны Улсын төсвийн тухай хуульд өгөх анализ - А.Батпүрэв - ГХЯ-ны зөвлөх
Саналууд:
Гэрэгэ партнерс ХХК-ийн төлөөлөл Н.Рагчаасүрэн: 2010 оноос хойш хэдэн тоо харлаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзэлдэг Засгийн газрын зардал сүүлийн 4 жил дунджаараа ерөөсөө өсөөгүй. Эхний 3 жил өссөн. Өнгөрсөн он 25 хувиар буурсан. Энэ бодит үзүүлэлт буюу 2005 оны зэрэгцүүлсэн үнээр хэмжсэн. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн өсөхгүй байна. Төсвийн зарлага тал дээр бараа үйлчилгээний зардал гэж явж байгаа. Энэ нь 3 салбарт ерөнхийдөө хуваарьлагдаж байгаа. Тэдгээр нь Эрүүл мэнд, боловсрол, төрийн үйлчилгээний зардал. Энэ 3 салбарыг аваад үзэхэд сүүлийн 4 жил үйлдвэрлэсэн дотоодын нийт бүтээгдэхүүн огт өсөөгүй. Зарим нэг салбар ялангуяа эрүүл мэндийн салбар хасах руугаа орсон. Төсөв хийж байгаа хүмүүс ийм зүйлийг бодож үзэх хэрэгтэй. Нэг хүнд буюу нэг ажилчинд ноогдох үзүүлэлтээр нь аваад үзэхэд бага зэргийн өсөлт гарсан байгаа. Яагаад гэхээр энэ 3 салбарт ажилагсдын тоо буурсан. Тэгэхээр үүнд жаахан бүтээмжийн өсөлт гараад байгаа харагдаж байгаа. Хүртээмжийн талаас нь аваад үзэхэд энэ салбарт үйлдвэрлэгдэж байгаа дотоодын нийт бүтээгдэхүүн хүн ам өсөж байгаатайгаар буурч байгаа. Үүнийг анхааралтай авч үзэх хэрэгтэй.
Ньюком ХХК-ийн захирал А.Болор: Эсрэг эдийн засаг унахад төсвийн тэлэлт явагддаг. Гэхдээ энэ том улс орнуудад хийгддэг ажил. Манай оронд хийгддэг ажил биш. Манайх бол төсвөө өргөтгөөд, зардалаа нэмээд явах юм бол улам эдийн засгийн байдлаа хүнд байдалд оруулна. Ханшийн асуудлыг улам хурцдуулна. Төрийн оролцоог хувимаар байна. Төр маань тэрийг, энийг дэмжинэ гэдгээ больмоор байна. Бизнесийг сул тавих зөв байдаг юм. Энэ чин байгалийн жамаар явдаг зүйл. Төр хиймэл оролцоо бизнесийн баллаж дуусдаг. Тэгэхээр ерөнхийдөө ААН-ийн үйл ажиллагаанд оролцохоо багасгаад Оюу толгой зэрэг төслийн ажлаа явуулъя.
УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэл: Эхний хэсгээ дуусгаад дараагийн хэсэгт ярилцъя. Дараагийн илтгэгчээр мөнгөний бодлогын талаар МУИС-ийн проффесор Д.Лхагвасүрэнг урьж байна.
Илтгэл2: Мөнгөний бодлого - Д.Лхагвасүрэн – МУИС-ийн Профессор
ҮСХ-гийн Гүйцэтгэх захирал А.Мөнхсоёл: Энд явж байгаа илтгэлүүдийг манай үндэсний стратегийн хүрээлэнгийн цахим хуудсанд тавьсан байгаа. Та бүхэн сонирхвол орж хараарай. Лхагвасүрэн профессор илтгэл тавьсанд баярлалаа. Шинэлэг асуудлуудыг нэлээн тусгасан байна. Дараагийн сэдэв хоорондоо холбоотой тул дараагийн илтгэлээ сонсоод бүгдээрээ асуулт, хариултдаа орцгооё.
Илтгэл3: Монгол дахь Макро эдийн засгийн эрсдэл - Б.Эрдэнэбат - МУИС-ийн Профессор
Саналууд:
Дэлхийн банкны эдийн засагч: Д.Алтанцэцэг: Дэлхийн банкнаас Монгол улсын эдийн засгийн байдлын талаар ямар байр суурьтай байгаа талаар товчхон мэдээлэл өгөе гэж ирсэн юм. Төсвийн алдагдлын хувь 0,9 хувьтай тэнцээд байна. Засгийн газрын газрын төсөл хөтөлбөрийн хувьд 9,3 хувийн алдагдалтай байна. Энэ хоёр нийлээд 3-р улирлын байдлаар төсвийн алдагдал 10,2 хувьтай байна. Хөрөнгө оруулалт мөн буурсан. Мөн импортын үйл ажиллагаа нэлээд буурсан. Сүүлийн үед худалдааны алдагдал багасаж нэмэхтэй гарч байна гэж үзээд байна. Импорт ихээр буурч байгаа учраас худалдааны алдагдал багасаж байна гэж үзээд байгаа нь өрөөсгөл ойлголт юм. Дараагийн нэг ажиглагдаж буй зүйл нь банкнуудын зээлийн эх үүсвэр багасаж байна. Нэгэнт төсөв батлагдаж байгаа учраас ийм байна тийм байна гэж яриад яахав. Хөгжлийн түншүүдээс хөнгөлөлтэй зээл аваад төлж болноо. Энэ гэхдээ маш их цаг хугацаа шаардсан, орж ирж байгаа зээлүүд нь тодорхой зорилготой орж ирдэг учраас боломж муутай хувилбар юм. Гадны хөрөнгө оруулалт багассан учраас бид гадаад талд найдах хэрэггүй болжээ. Бид хөрөнгө оруулалтын орчинг сайжруулах хэрэгтэй байгаа юу байгаа. Бид өөртөө итгэж өөрсдөөсөө боломжит хувилбарыг бий болгох хэрэгтэй байна. Өөрсдөөсөө боломжийг бий болгох хэрэгтэй байна. Мөнгөний бодлогыг чангаруулсан гэж яриад байгаа гэхдээ бид хангалттай гэж үзэхгүй байна. Хэрвээ мөнгөний бодлогоо чангаруулахгүй бол наад захын хэд хэдэн банкууд зээлийн эх үүсвэргүй болчоод байна. Мөнгөний бодлогоо тэр чигээр нь орхиод хувийн салбар болон банкны салбараа тэр чигээр нь тавьж туухуу. Энэ чигээр нь мөнгөний бодлогоо чангаруулж байгаад хэсэг хугацааны дараа эргээд сэргээхүү гэдэг асуудал байж болох л юм. Эсвэл энэ голдрилоор нь явуулах уу. Гэхдэ энэ дээр улс төрийн нэг шийдэл гарах байх гэж найдаж байна. Бид авсан зээлээр бондын өрийг төлж болно. Төсвийн алдагдалыг бууруулахын тулд хоёр хувийг нааш цааш нь нягтлангын аргаар зохицуулж болох л юм. Гэхдээ хаагшдаа л монгол улсын төлөх ёстой л өр учраас ингэх хэрэг байна уу. Гэхдээ гадаад зах зээл дээр Монгол улсын нэр хүнд ямар байна. Бонд гаргаад хэр ашигтай байх вэ гэдгийг тооцож үзэх хэрэгтэй. Бид 2012 оны шигээ хямдхан бонд босгох боломж байхгүй ахиж аз дайрахгүй гэж үзээд байна.
2015 2016 2017 оны хэрэгжүүлэх төслийн дунд хугацааны мэдэгдэлийг харж байхад нийт төсвийнхөн 3/1 хувь нь шинэ хөрөнгө оруулалтын зардал байхаар төлөвлөгдөөд байна. 2017 онд төлөх ёстой бондын мөнгөний зардал шинэ хөрөнгө оруулалтын зардал дүйцэж очиж байна. Шинэ хөрөнгө оруулалтаараа бондын мөнгөө төлөх нэг хувилбар байна. Мөнгөний бодлогоо хатууруулах товчхондоо хэлэхэд гадагшаа гаргасан мөнгөө дотооддоо буцаагаад татах. Хувийн салбарт хүндрэлтэй байхыг ойлгож байна тодорхой хэмжээнд бүсээ чангалах ёстой гэж ойлгож байна үүнийхээ хариуд эдийн засгийн тогтвортой болгож чадна. Хувийн хэвшил гэж ярихдаа ялгавартай хандаж байна. 10, 20 жилийн өмнөөс бизнес хийгээд явцан томоохон хувийн хэвшил байна. Нөгөөх нь зөвхөн төсвийн хөрөнгө оруулалтанд найдаж бизнес хийдэг компани. Ийм хоёр ялгаа байна. Банкууд зээлийн эх үүсвэргүй болж байна банк нь эргээд хувийн хэвшлээ татаж унагадаг. Үүнд бонд, төсвийн хөрөнгө оруулалтаар бизнес хийдэг компаниудад хамааралтай гэж хэлж байна.
”Ард” санхүүгийн группын ТУЗ-ийн дарга Ч.Ганхуяг: Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлаас хэрхэн гарах вэ? Гээд нэлээд олон шийдлүүд байгаа. Миний хувьд жижигхэн санааг хэлэх гэсэн юм. Төрөөс тухайн салбарыг дэмжиж байна гээд үнийг нь тогтвортой барих, татаас өгөх, хөнгөлөлтэй зээл өгөх, ноос ноолуурын салбарт зээл өгөх гээд Та бүхэн санаж байгаа байх. Үүн дээр шийдэл гаргаад байгаа юм. Өрсөлдөөнийг гажуулдаг арга барилаасаа салмаар байна. Ноос ноолуурын салбарыг дэмжие гэж бодож байгаа бол төсөвт 5сая доллар суулгаад өгөөч. Монголын ноолуурыг худалдаж аваарай гээдCN, BBC гэх мэт телевизүүдэд сая саяын гэрээг нь өгөөд. Давосын чуулга уулзалт гээд худалдан авагчдын дарга нар очдог юм байна лээ. Тэрэн дээр нь ноолуурыг 100 мянган доллараар худалдаж аваад бүх хүмүүст өмсүүлээд зургын авахад гэрээнүүд орж ирэх юм байна. Зах зээлийг гажуудуулахгүй, өнгө үзэмж сайтай хийж чадаж байгааг нь шагнах үр дүнтэй механизм байгаа юмаа. Үүнийг шийдлийн арга зам гэдгээр нь хурлын протоколдоо оруулаад анхааралдаа аваачээ.
С.Дэмбэрэл УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга: Өнөөдөрийн хурлаас нэгдсэн санал зөвлөмж гарна.
“Ард” санхүүгийн группын ТУЗ-ийн дарга Ч.Ганхуяг: Түрүүн ярьснаа задлаад ярьхад, Гадуур хээл хахууль, авилгал их байна л гээд яриад байна. Тухайлбал 20 үйлдвэр байлаа гэхэд үүний 5д нь хөнгөлөлттэй зээл өглөө гэхэд тэр улс төрч, тэр даргатай очиж уулзая гэдэг асуудлыг гаргаад байна.
УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэл: Өнөөдөр зарим төрийн байгууллагуудын төлөөлөл ирсэн. Мөнгөний бодлого валютын ханшийн талаар Монголбанкнаас ирсэн Дэлгэрсайхан мэдээлэл хийнэ.
Монголбанкны валют, эдийн засгийн газрын захирал Д.Дэлгэрсайхан: Аливаа нэгэн бодлогыг явуулахдаа баталгаатай судалгаан дээр үндэслэж явуулбал зүгээр. Төсөв мөнгөний бодлого уялдах ёстой гэж яриад байдаг. Бодит байдал дээр хоёр ондоо бодлого ш дээ. Төсвийн бодлого нь төсөв хумигдаж байгаа үед тэлэх, аль болох эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих. Ажилгүйдлийг багасгах гэх бодлогууд ордог. Мөнгөний бодлого нь инфляци. Мөнгөний бодлогын талаар шийдвэр гарлаа гэхэд хэсэг хугацааны дараа үр дүн нь гардаг. Уялдаатай байх ёстой гэдэг нь гоё нэр төдий л болчоод байна. Төв банкны гол үүрэг нь инфляцийг барих ёстой байдаг.
Эдийн засгийн бодлогын хүрээлэнгийн тэргүүн А.Жаргалсайхан: Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл бол юу хийж ирсэн, юу хийж байгаагийн үр дүн юм. Тодорхой эдийн засгийн бодлогогүй байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн төлөвлөлт алга байна тухайлбал 5,10,15,20 жилийн эдийн засгийн бодлогыг боловсруулж авмаар байан. Эдийн засгийн удирдлага ямар ч төлөвлөгөөгүй урсгал байдлаар яваад байна. Эдийн засагт зорилго байхгүй учраас амжилтанд хүрэхгүй байна. Эдийн засаг судлаач боловсролын чадавхи ямар байна вэ? Гэж ярьж байсан. Манайд өндөр боловсрол эзэмшсэн залуусыг цуглуулж байгаад бодлого боловсруулах үйл ажиллагаанд татан оруулж, дайчилвал үр дүнтэй гэж үзэж байна.
Илтгэл4:Хууль эрх зүйн орчин - Ч.Нэргүй – МҮХАҮТанхимын Нэгдсэн бодлого төлөвлөлт, зохицуулалтын газрын дарга
Саналууд:
УИХ-ын гишүүн, ЭЗБХ-ны гишүүн Д.Зоригт: Эдийн засаг, бизнесийн тогтворгүй байдал олон зүйлээр илэрлээ. Миний мэдэхийн 10-аал хууль хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн, төрийн оролцоог нэмэгдүүлсэн, олон улсын стандарт дүрмээс гажсан либерал эдийн засагтай бус төрийн зохицуулалт руу шилжих гэж байгаа мэт алдаанууд ажиглагдаж байна. Энэ мэт эдийн засаг, бизнесийг боомилсон асуудлуудыг энэ парламентад сууж буй УИХ-ын гишүүд ойлгосон байгаа. Төрийн бодлогын түвшинд алдаа гаргаж байна, үүнийг засах шаардлагатай байна гэсэн итгэл үнэмшил УИХ-ын гишүүдийн 60-70 хувьд байдаг юм байна гэдгийг ойлгож байгаа. Ийм олонхийн дэмжлэг байгаа учир зарим алхмууд хийгдэж байна. Жишээ нь, 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг баталсан. Хуучин манайд зөвхөн ГХО-дыг дэмжсэн, тэдэнд боломж олгосон, хөрөнгө оруулалт, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлтийн гэрээг зөвхөн тэдэнтэй байгуулдаг эрх зүйн орчинтой байсан бол одоо дотоодын хөрөнгө оруулагчдад боломж олгох таатай болгосон, зарим чухал татваруудыг тухайн салбараар нь ангилсан хуультай болсон. Өнөөдрийн тоон статистикийг харахад эрдэс баялгийн салбар нэг хэсэгтээ л чухал үүрэгтэй байна. Тэгэхээр энэ салбарын бодлого их тогтвортой сайн байх хэрэгтэй. Анх удаа Монгол улс төрөөс баримтлах бодлоготой болсон. 2024 он хүртэл энэ салбарын бодлогоо гаргасан байгаа. Энэ бодлогод төр аль болох зохицуулагч, хяналтын хувиар оролцож, аж ахуйн үйл ажиллагаанаас нь хөндий хол байя гэсэн бодлого тусгагдсан. Хоёрдугаарт, энэ салбар манайд гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж байгаа салбар учир энэ салбарыг тогтвортой байлгах механизмуудыг суулгаж өгсөн байгаа. Салбарын бодлогын зөвлөл гэж олон талын төлөөлөл орсон зөвлөл бий. УИХ, Засгийн газраас энэ чиглэлд гаргах бодлогод салбарынхны санал дүгнэлт, зөвлөмжийг авсаны үндсэн дээр цаашид хэлэлцэгдэх болно. Үүний дараа мэн Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Газрын тосны тухай хуульд шинэчилсэн найруулга хийгдсэнийг Та бүхэн мэдэж байгаа. Энэ хуулиудын хамгийн сүүлийнх нь хуучнаасаа нэлээд сайжирсан. Хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг бас хамгаалж чадсан хуулиуд болсон гэж дүгнэж байгаа. УИХ-ын 34 дүгээр тогтоол буюу Эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр их том шийдвэр гаргасан. 26 арга хэмжээг 2014, 2015, 2016 онд системтэйгээр авч хэрэгжүүлэх ёстой. Үүнд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуультай болъё гэсэн зүйл орсон. Энд санал хэлсэн хүн хэлж байна манайх нэг жилийн төлөвлөж ажиллаж байна, энэ нь хангалтгүй гэж хэлж байна. Бид нэг жилээр, дөрвөн жилээр, 20 жилээр төлөвлөдөг хуультай болъё гээд олон удаагийн хэлэлцүүлэг явуулан энэ хууль дээр их удаан суусан. Одоо УИХ дээр хэлэлцэгдэх гэж байна.
Мөн монголбанкны эдийн засагчийн хэлсэнчлэн Монгол улсын авсан байгаа энэ зээл, өр төлбөрөө хэрхэн удирдаж, ангилах вэ, хэрхэн зөв жолоодох вэ гэдэг дээр Өрийн удирдлагын тухай хууль гэж боловсруулагдсан бөгөөд хэлэлцүүлгийн шатандаа явж байна. Бид бизнесийн орчин татварын орчны тухай мөн ярьлаа. Татварын орчинг сайжруулах, ялангуяа энэ эдийн засгийн хүндрэлийн үед ачааллыг хөнгөлөх, хялбарчлах чиглэлийн хууль тогтоомжууд яригдаж байгаа. НӨАТ-ын буцаан олголт, ААНОАТ ялангуяа ажиллах хүчний ихэнх хувийг хангаж байгаа жижиг, дунд хэмжээний аж ахуйн нэгжүүдийн албан татварыг хөнгөвчлөх, багасгах 10 хувийг 1 хувь болгох тухай ярьж байна. 9 хувийг буцаан олгох.
Мөн хүнд суртал, авлига, төрийн үйлчилгээний олон шат дамжлагын чиглэлээр УИХ ажиллаж байна. Хяналтын тухай хууль мөн хэлэлцэгдэж байна. Үүгээр их олон төрлийн хяналт цөөрч, урьдчилан сэргийлсэн, орчин үеийн хяналтын тогтолцоо руу Монгол улс шилжих концепцоор хуулийн төсөл боловсруулагдаад хэлэлцэгдэх гэж байна. Тусгай зөвшөөрлийн асуудлаар нэлээд ажил хийгээд одоо хуулийн төсөл хэлэлцэгдэх гэж байна. Монгол улсад нийтдээ 930 гаруй тусгай зөвшөөрөл, түүнтэй адилтгах бичиг баримт хүчинтэй үйлчилж байгаагаас эрс цөөрүүлж зайлшгүй байх шаардлагатай 300 гаруйг нь хүчинтэй хэвээр үлдээх болж байна. Гэхдээ үүнийг олгох шат дамжлага хуучнаасаа илүү боловсронгуй болох юм.
Мөн зээл банкны тухай асуудал яригдлаа. Миний сүүлийн үед байнга ярьж ирсэн сэдэв бөгөөд энэ салбарт хөрөнгө оруулаад ажиллаж байсан хүний хувьд монголд үзүүлж буй банкны үйлчилгээ бол өнөөгийн эдийн засаг, бизнесийн шаардлагыг хангаж чадахаа больсон байна. Томоохон төсөл, хөтөлбөрийг монголын банкууд санхүүжүүлэх чадамжгүй байна. 40 сая доллараас дээш хэмжээний зээл өгдөг банк гэж байхгүй. Гэтэл монголын компаниуд хэдэн зуун тэрбум долларын бизнес төслүүд ярьдаг болж байна. Үүнд банкууд жижигдэж байна. Хоёрдугаарт, 8 хувийн хүүтэй моргэйжийн зээлийг оруулаад банкны зээлийн дундаж 18.5 хувь байна. 20 гаруй жил монголын бизнесүүд банк санхүүгийн иймд хүнд нөхцөлд үйл ажиллагаа явуулж ирлээ. Үүнийг засах цаг нь болсон. Илүү нээлттэй болгож, гадаадын банк санхүүгийн байгууллагад тодорхой хязгаарлалттайгаар үйл ажиллагаагаа нээж, либериалчлалын шударга өрсөлдөөнийг бий болгоё. Цөөн тооны монополь банкны эрх ашгаас илүү олон мянган бизнес эрхлэгчдийн эрх ашиг монголын эдийн засаг болоод нийгэмд чухал юм. Тиймээс энэ чиглэлээр арга хэмжээ авахыг бид удаа дараа Монголбанк болон Засгийн газарт санал санаачилгаа өгч байгаа. Монголбанк энэ чиглэлээр энэ оны мөнгөний бодлогодоо төрөлжсөн банкны үйлчилгээг оруулах чиглэлийг барьж ажиллахаар болж байна. Эцэст нь, бизнес дэх төрийн оролцоо байна. Тодорхой салбарт монополь оролцоо ч байна. Жишээ нь, Эрчим хүч, түлш, агаарын тээвэр гэсэн тодорхой салбарууд байна. Тиймээс хувьчлалыг өргөнөөр хийх ёстой. Нийтдээ Монгол улсын ДНБ, банкны актив хөрөнгө 20 орчим их наяд төгрөг байгаа байх. 20 орчим их наяд төгрөгийн үнэлгээтэй төрийн өмч байна шүү дээ. Хамгийн том ААН-үүд нь төрийн мэдэл, хяналтад байна. Төрийн бизнес яаж явдагийг бид мэднэ. Хамгийн шударга бус зүйл, томилгоонууд, үр ашиггүй менежмент энд байна. Ихэвчлэн 70, 80 хувь алдагдалтай байна. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Төр аж ахуйн үйл ажиллагаанд аль болох оролцохгүй байх л бодлогыг барих хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Төр аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцохыг хязгаарласан хуулийн төсөл байна. Энэ маш товчхон, ойлгомжтой хуулийн төсөл байгаа. Үүнийг яаралтай баталж гаргах хэрэгтэй.
Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд өнөөгийн УИХ-д суудалтай гишүүдийн нам хамаарахгүйгээр дийлэнх олонх нь өнөөдөр Та бүхний энд ярьж байгаатай санал нэг байгаа гэдгийг хэлье.
УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа: УИХ дээр хэлэлцэгдэж байгаа хууль тогтоомжуудаас нэгдүгээрт агуулга их чухал, хоёрдуугаарт тэдгээрийг батлах процесс их чухал. Мэдээж анх орж ирж буй хуулиуд тодорхой хэмжээгээр алдаатай засах зүйлтэй орж ирдэг. Үүнийг нь процессын үед нь сайтар нягталж оруулах хэрэгтэй. Гэтэл процесс нь маш чанаргүй түвшинд хийгдэж байгаа зүйлүүд харагдаад байгаа. Яагаад гэвэл Засгийн газар нэг хууль санд мэнд оруулаад ирдэг, гэтэл процессыг ихэвчлэн хөндлөнгийн, хараат бус гишүүд буюу жишээ нь эдийн засгийн чиглэлийн хууль байлаа гэхэд эдийн засагчид, судлаачид, хүрээлэнгүүд оролцож хөндлөнгийн хараат бус зөвлөмж гаргадаг практик манай энэ хууль хэлэлцэж байх явцад дутагдалтай байна.
Энэ дутагдлыг бид сая уул уурхайн салбарын практикт Бодлогын зөвлөлтэй болгохоор заслаа. Хууль орж ирэхээс өмнө уг бодлогын зөвлөл хуралдаж зөвлөмж өгөх хэрэгтэй гэж үзсэн. Төсөв орж ирэхэд л яам бүр асуудал тусгах гэсэн, аль болох зардлаа ихэсгэх гэсэн зүйлүүд ороод ирдэг. Гэтэл үүнийг хөндлөнгийн, хараат бус зөвлөмж гаргадаг байгууллага алга. Бид үүнийг янз бүрийн хэлбэрээр ярьж байна. Жишээ нь УИХ дээр уг асуудлыг хариуцсан нэгж байгуулах уу эсвэл хөндлөнгийн, хараат бус байгууллагуудтай гэрээ хийх үү гэдэг байдлаар ярьсан. Ингэж гэмээнэ улсын нэгдсэн төсөв болно. Одоо бол тойргийн төсөв маягтай зүйл л яваад байна. 3000 хүн амтай сумын төвд 8 тэрбум төгрөгөөр Соёлын төв барьж байна шүү дээ. Гэтэл хүн амынх нь дийлэнх хувь нь амьдарч байгаа хэсэгт эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг хүрэлцээгүй байна.
Хоёрдугаарт, Дэлхийн улс орнууд эдийн засгийн хөгжлийн 3 зүйлд анхаараад байна. Энэ нь байгаль экологийн тэнцвэр, хүн амаа хэрхэн аюулгүй хүнсээр хангах, эрчим хүчийг хэрхэн хямд авах вэ гэсэн зүйлүүд. Мөн улс орнууд хөгжлөө хүний хөгжлийн индексээр хэмжиж байна. Сая ярьсанчлан авлига, хүнд суртал, дарамт шахалт байна гэдэг нь хүний хөгжилдөө анхаарахгүй байгаагаас улбаатай. Тиймээс энэ нь эдийн засгийн хөгжлөө хойш татаж байна. Төрийн оролцооны асуудлын талд хэлэхэд, бид чөлөөт зах зээлийн зарчмаар явах ёстой. Төр нь ААН-үүдээ дэмждэг, тэдний үйл ажиллагаанд оролцдог оролцоогоо хязгаарлахгүй бол бид манайх шиг жижиг орны хувьд гадаад зах зээлд компаниуд дангаараа гараад амжилтад хүрэхгүй байна. Төр хэзээ ч бүтээн байгуулалт хийдэггүй, үүнийг ажил олгогчид буюу хувийн секторынхон хийдэг. Энэ улс орныг эдийн засгийн хүндрэлээс хувийн хэвшил л гаргаж чадна. Ажлын байрыг мөн ажил олгогчид л бий болгоно. Гэтэл энэ хоёр маань уялдахгүй байна. Төрийн оролцоо, төрийн зохицуулалт хоёроо холиод байна. Төр зохицуулалтаа сайн хийж чадахгүй байж бизнесийн процесс руу оролцох ямар ч хэрэггүй.
Эдийн засгийг орлого талаас нь авч үзэхэд манай улс зөвхөн хаанаас зээл авах вэ гэдгийг л бодож байна. Үнэт цааснаас яаж мөнгө босгох, мөнгө босгох бололцооны төслүүдийг яаж дэмжих вэ гэдэг асуудлыг огт боддоггүй. Өнөөдрийн энэ уулзалтад оролцогчдын маш үнэтэй сайхан саналуудыг сонслоо, тэмдэглэж авлаа. Бид эдийн засагчидтайгаа ойр ажиллах хэрэгтэй. Дээр хэлсэнчлэн салбараа, асуудлаа мэддэг хүмүүсийн саналыг сайтар сонсож зөвлөмжийг нь авч байж тогтоол шийдвэр гаргах ёстой гэдэг маань л энэ юм.
Tweet
