МОНГОЛ УЛСЫН ХҮНИЙ ЭРХИЙН ҮНДЭСНИЙ КОМИССЫН ТУХАЙ ХУУЛЬД НЭМЭЛТ, ӨӨРЧЛӨЛТ ОРУУЛАХ ТУХАЙ ХУУЛИЙН ТӨСЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛА

Нэг.  Нэмэлт ,өөрчлөлт оруулах болсон үндэслэл, шаардлага

            Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 2-р бүлэгт Хүний эрх, Эрх чөлөөг хуульчилан заасан нь Олон Улсын хүний эрхийн гэрээ, конвенц  дэлхий нийтийн жишигт  хүрсэн алхам болсон бөгөөд манай улс 1961онд НҮБ-ын гишүүнээр элсэн орж, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын /ХЭТТ/ үзэл санааг дэмжиж улмаар хүний Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай олон улсын пактад 1974 онд нэгдэн орсноос хойш хүний эрхийн талаарх 30 гаруй гэрээ, конвенц, протоколд нэгдэн орсон буюу соёрхон баталжээ.

2000 онд Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулийг баталснаар олон улсын гэрээ, конвенц, Монгол Улсын  хууль, тогтоомжийн биелэлтэд хүний эрхийн чиглэлээр хяналт тавьж, судлан дүгнэх үүрэгтэй үндэсний байгууллага болох Хүний эрхийн Үндэсний Комиссыг 2001 онд байгуулав. Сүүлийн 14 жилийн турш нэмэлт, өөрчлөлт, ямар нэгэн засваргүйгээр хэрэгжүүлж ирсэн энэхүү хуулийг "НҮБ-ын Парисын зарчмуудаар баталгаажуулсан наад захын зарим хэм хэмжээг хуульчлаагүй” хэмээн олон улсын зүгээс одоог хүртэл шүүмжлэлтэй хандаж ирсэн.

НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей 1993/48/134 тогтоолоор батламжилж, "Хүний эрхийн үндэсний байгууллагуудын талаарх зарчмууд буюу Парисын зарчмууд"-ыг 1991 онд батлан гаргасан байдаг. НҮБ-аас энэхүү зарчимд нийцүүлэн Хүний эрхийн үндэсний байгууллага байгуулахыг гишүүн орнууддаа уриалдаг. Хэдийгээр уг зарчмын дагуу Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комисс байгуулагдсан гэж үздэг ч өнөөдөр хэрэгжиж буй хуулийн зүйл заалт нь бусад хууль тогтоомжуудтай уялдаа холбоо муутай, хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоох, иргэдийн гомдлыг бүрэн дүүрэн шийдвэрлэхэд учир дутагдалтай, хүндрэл учруулдаг, гомдол шийдвэрлэх ажиллагааг хуульчлаагүй зэрэг практик хэрэглээнд гарч буй олон асуудал нь уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэрэгцээ шаардлагыг бий болгож байгаа юм.        

  Мөн Хүний эрхийн Үндэсний БайгууллагуудынЗохицуулах Хорооноос манай улсад "Хүний эрхийн Үндэсний байгууллага нь өөрийн байртай байх, тус байгууллагын төсвийг Засгийн газраас хараат бус байдлаар, Улын Их Хуралд тусгайлан өргөн барьж хэлэлцүүлдэг байх, ХЭҮК-ын гишүүнийг нэр дэвшүүлэх, томилох үйл явцыг ил тод, нээлттэй болгох(Комиссын гишүүний шаардлага хангасан хэн боловч өрсөлдөх боломжийг бүрдүүлэх)”-ыг зөвлөж байжээ.

  Манай улсад хүний эрхийн асуудлыг хариуцсан, үүрэг хүлээсэн албан бүтэц механизм нь Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хороо (ХЭДХ), Хүний эрхийн үндэсний комисс (ХЭҮК), Хүний эрхийг хангах Үндэсний хөтөлбөрийг (ХЭХҮХ) хэрэгжүүлэх Хороо, түүний ажлын алба болон аймаг нийслэл дэх салбар хороодоос бүрддэг бөгөөд эдгээрийн үйл ажиллагааг хүртээмжтэй бүрэн гүйцэд явуулахын тулд эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгон сайжруулах нь зайлшгүй шаардлагатай.

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь жил бүр хүний эрхийн төлөв байдлын  талаар хийсэн ажлынхаа тайланг Улын Их Хуралд илтгэдэг. Үүний дүнд ХЭҮК-ийн  хүний эрхийн асуудлаарх сургалт, судалгаа хийх чадавхи сайжирч байгаа хэдий ч хүний эрхийг хамгаалах асуудлаар дорвитой алхам хийх чадавхигүй байна.

  Энэ байдалд ХЭҮК-ын эрх, үүрэг, комиссын гишүүдийн бүрэлдэхүүн, төлөөлөл, сонголт, томилолтыг хэрэгжүүлдэг хууль нь түүний бие даасан хараат бус үйл ажиллагааг бүрэн хангах олон улсын зарчим, хэм хэмжээтэй нийцээгүй, сул байгаатай холбоотой юм.

  Монгол Улсад хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг Үндсэн хуулиар олон улсын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээний түвшинд өргөмжилсөн хэдий ч түүнийг хангах нийгэм эдийн засгийн нөхцөл, эрх зүйн таатай орчин хараахан бүрдэж амжаагүй байгаа билээ. Ялангуяа хүний эрхийн талаарх хууль тогтоомжийн хэм хэмжээг амьдралд хэрэгжүүлэх шатанд багагүй бэрхшээлүүд учирч цөөнгүй зөрчил гарч байгаа нь нийтэд ил болсон. Иймд хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангаж, хэрэгжүүлэх явцад гарч байгаа тэдгээр зөрчлийг бууруулахын тулд хууль сахиулагчдад нөлөөлөх, эрх нь  зөрчигдсөн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах явцад хүний эрхийг  хамгаалах, дэмжих төрийн механизмыг боловсронгуй болгох, ХЭҮК-ийн хараат бус, бие даан ажиллах чадавхийг бэхжүүлэх нь зүйтэй гэсэн үндэслэлээр уг хуулийн төслийг боловсрууллаа.

Орчин үеийн нийгмийг эрх чөлөө, тэгш байдал, шударга ёсны зарчимд үндэслэсэн хүний эрхгүйгээр төсөөлөх боломжгүй юм. Хүнээс түүний жам ёсны эрх болох амьд явах, халдашгүй дархан байх, эрүү шүүлтээс ангид байх, өөрийн амьдрах аргаа чөлөөтэй сонгох эрх, шүтэж бишрэх, итгэл үнэмшилтэй байх эрх чөлөө, хувийн амьдралын бие даасан байдал болон бусад эрхийг хэн ч хасах эрхгүй бөгөөд төр тэдгээрийг хүлээн зөвшөөрч, хангах, хамгаалах үүрэгтэй билээ.

Хүний эрхийг хамгаалах үндэсний бүтэц механизмын нэг бүрэлдэхүүн хэсэг нь энэ чиглэлээр ажилладаг иргэний нийгмийн байгууллагууд (ИНБ) юм. ИНБ-ууд хүний эрхийн зөрчлийг хянах, арилгах, бодлого, хуулийг өөрчлөх чиглэлээр идэвхитэй ажиллаж ирсэн энэ үйл явцад ХЭҮК манлайлан оролцож бусад төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай нэгдмэл хандлагаар үйл ажиллагаагаа уялдуулан зохицуулж хамтран ажиллах нь чухал болоод байна.

           Хоёр. Хуулийн төслийн ерөнхий бүтэц, зохицуулах харилцаа, хамрах хүрээ

            Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын тухай хуулинд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд 4 хэсэг, заалтын агуулгыг шинээр нэмж,        10 хэсэг, заалтыг өөрчлөн найруулсан болно. Уг хуулийн төсөл нь Монгол Улсын Үндсэн хуультүүнтэй нийцүүлэн гаргасан бусад хууль тогтоомж, НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаас 1993 онд баталсан хүний эрхийн Үндэсний Байгууллагуудын талаарх Парисын зарчим холбогдох олон улсын гэрээ конвец болон холбогдох бусад актаас бүрдэнэ.

           Гурав. Хуулийн төсөл батлагдсаны дараа үүсч болох нийгэм, эдийн засаг, эрх зүйн дагаврын талаар

            Уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар Монгол Улсын Үндсэн хууль, олон улсын гэрээнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөний тухай заалтын хэрэгжилт болон хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, түүний биелэлтэд хяналт тавьдаг хүний эрхийн асуудал эрхэлсэн үндэсний байгууллагын эрх зүйн үндсийг сайжруулж, хариуцлагын тогтолцоог өндөрсгөж, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалан ажиллах байгууллагуудын хоорондын уялдаа холбоог хангаж өгөхийн зэрэгцээгээр хүний эрхийн үндэсний байгууллагын эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгон олон улсын стандарттай нийцүүлж байгаагаараа ач холбогдолтой юм.

            Дөрөв. Хуулийн төсөл нь бусад хууль тогтоомжтой хэрхэн уялдах талаар

            Уг хуулийн төсөл Монгол Улсын Үндсэн хууль болон холбогдох бусад хууль тогтоомж, олон улсын гэрээ конвенци, НҮБ-ын хүний эрхийн байгууллагаас өгсөн зөвлөмжүүдийн үзэл санаатай нийцэж байгаа болно.

Төсөл санаачлагч