1. ЦЭВЭР БАЙГАЛЬ ОРЧИН. Энэ асуудлын чухлыг хамгийн сайн ойлгож юм хийх гэж оролдож байгаа нь Байгаль орчны яам, Онгийн голхөдөлгөөнийхөн, Дархан цаазтай газрынхамгаалагчид, төрийн бус байгууллагууд дээр нь олон улсын байгууллага, гадаад улс орноос төсөл хэрэгжүүлж буй хүмүүс. Хамгийн ихээр ойлгохгүй байгаа нь улс төрчид, Их хурал, УБ хотын захиргаа, ногоонтны нам, хөдөлгөөнийхөн, дээр нь хотын иргэд бид өөрсдөө, бизнесийнхэн. Хамгийн түрүүнд ядахдаа нийслэл хотоо болж өгвөл Монгол орноо “золбин шар” гэж ард түмний нэрлээд байгаа “цагаан бохирдол” шар уутнаас цэвэрлэх хэрэгтэй байна. Аялал жуулчлалын салбарыг одоохондоо онгон байгаа байгалийнхаа давуу талуудад тулгуурлан “ногоон аялал жуулчлалын бодлогоор хөгжүүлэх нь хамгийн ирээдүйтэй чиглэл. Дэлхий дээр байгаа ядуу орнуудын дотроос амьдрахад хамгийн сайхан орон бол үнэндээ Монгол мөн гэдэгт би эргэлздэггүй.

Хүн төрөлхгөн буруу амьдарч, буруу хөгжиж, тэр хөгжлийг буруу хэмжиж ирснийхээ гор, гайгамшгийг одоо амсаад эхэллээ. Монгол орон маань ч ялгаагүй. Бид улс орнуудыг яаж хөгжсөн туршлагаас суралцах, “хоцрогдлын давуу талаа” ашиглаж “амдан хөгжих” гэх мэтийг ярихаасаа илүү “яавал тэдэн шиг хөгжихгүй” байх, яаж “буруу хөгжихгүйг” “амдан хөгжих” харьцангуй орон зай, цаг хугацаа одоохондоо бидэнд байна. Эдийн засгийн хөгжил гэдэг асуудал “economics” гэдэг шинжлэхухааны хүрээнээс нэгэнт халингарч “есо logynomics” /ийм шинжлэх ухаан Одоохондоо байхгүй шүү/ гэсэн шинжлэх ухаанаар залуурдуулах цаг ойрхон болсон байж магадгүй. Ямар ч гэсэн хүн төрөлхтний нийгэм, эдийн засгийн үйл ажиллагаанд “тогтвортой хөгжил” гэсэн тодотгол улам бүр нэвтэрч энэ мянганд яаж хөгжихөө, хөгжпөө мөнгөөр бус, амьдралын чанар, амьдарч буй орчин, амьсгалж буй агаарынхаа хортой эсэхээр нь үнэлдэг, шалгуур хийдэгт огтолцооруу орж эхэллээ. Ундаалдаг Туул голоо аврах, утаа униар дүүрсэн нийслэл хотынхоо бохирдлыг арилгах ажлыг зөвхөн УБхотын Захиргаа, Байгаль Орчны Яамны ажил гэжүздэг сэтгэлгээнээс ангижирч Монголын хөгжлийн асуудал юм шүү гэдгийгтөр нь чтүмэн олон ч ойлгожухамсарласнаар л тогтвортой хөгжлийн гараа эхэлнэ. Байгаль орчин, тогтвортой хөгжлийн яам гэсэн шинэ яам бий болгон тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалыг бодитойгоор хэрэгжүүлж эхпэх цаг болсныг Монголын нийгэм хэдий чинээ эрт мэдэрнэ төдий чинээ сайн.

2. ЦЭВЭР ХҮНС. Монголчууд бид цэвэр байгаль орчинд амьдрахаас гадна цэвэр хүнс идэх ихээхэн шаанстай. Экологийн цэвэр, натурал бүтээгдэхүүн эсвэл био, органик бүтээгдэхүүн гэх мэтээр янз бүрийн тодорхойлолттой хэдий ч уг чанартаа хүний эрүүл мэндэд хэрэгтэй цэвэр хүнсний асуудал өнөөдөр дэлхий даяар, ялангуяа хөгжилтэй орнуудын анхаарлын төвд орж шинэ захзээл, захзээлийн шинэ сегментүүдийг үүсгэж байна. Монголд ургадаг төмс, хүнсний ногоо, цаашдаа ургуулж болох маш олон төрлийн хүнсний болон хүнсний бус ногоо, эмийн ургамлууд, чацаргана, үртариа, Монгол малын мах, дайвар бүтээгдэхүүнүүд органик бордоо, монгол мал гэдэг байгалийн амьд органик лаборатори... энэ бүхнийг шинжлэх ухаанчаар хөгжүүлж дэмжих, тэргүүн ээлжинд санхүүжүүлэх, шинжлэх ухаан-бизнесийн үр ашигтайхэлхээхолбоогтөрийнзүгээсзориуддэмжижурамшуулах, хувийн хэвшлийн сэдэл санаа, санаачилгыг өрнүүлэх, эрдэмтэд, бусад улс орны бүтээл туурвил, туршлага, ололтыг төрийн бодлого болгох гэх мэтээр цаг алдалгүй хэрэгжүүлжчадвал жижиг Монголын хөгжлийн өрсөлдөхтом давуу тал болжчадна. Ядахдаа “Дал”, “Өнөөдөр” сонин мэтийн хэвлэлийн “шарголдуу нууранд” цуцалтгүй сэлж хөгжлийн төлөө олон санаа, саналыг дэвшүүлж байдаг “цагаан хунгуудаа” дэмжээд явбал ядахдаа оюуны ядуурал багасахсан.

Саяхан Танхимын дэргэд “Органик бүтээгдэхүүний хөгжлийн зөвлөл”байгуулсан.Органикболонэкологийнцэвэрбүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, экспортыг дэмжих зорилгоор үндэсний хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. “Нэг суурин- нэг бүтээгдэхүүн” гэсэн уриаг МҮХАҮТанхимаас “Нэг органик бүтээгдэхүүн-нэг аймаг” гэсэн хөдөлгөөн болгох чиглэлээр санаачилга эхэлж байна. Хүнсчдийн холбоо болон бусад энэ чиглэлийн байгууллагуудын үүсгэл санаачлагыг бодитойгоор дэмжиж зөвхөн “хүнсний аюулгүй байдал” гэсэн талаасаа бус эрүүл, органикхүнснийбодлоготалаасньхандажтөрийнбодлогын тэргүүлэхчиглэл болгох шаардлагатай байна. Хүнсний импортын зохистой бодлогыг гааль, татварын бодлогоор дамжуулан хэрэгжүүлэх, хүнсний биотехнологийн судалгаа ба хөгжлийн чадавхийг нэмэгдүүлэх, хүнсний импорторлох үйлдвэрлэлийн зохистой чиглэлүүдийг тогтоох, Монгол орон органик хүнс, бүтээгдэхүүн экспортлогч орон болжхувирах боломж, бааз суурь нь бидэнд байна. Усалгаатай тариалан хөгжүүлэх шинэ технологи оруулж байгаа болон наранцэцгийн тос гэх мэт бүтээгдэхүүний импортыг орлох үйлдвэрлэлийн санаачилга, гадаад зах зээлийн боломж ихгэй, хүнсний болон эмийн үйлдвэрлэлд өргөн хэрэглэгддэг зарим ургамлыг тарималжуулах... гэх мэт хувийн хэвшлийн олон үүсгэл санаачилга байна.

Гагцхүү эдгээрийг “бүтээгдэхүүний хөгжил” гэсэн маркетингийн мөчлөгүүдэд нь тохирсон бодлогын арга хэрэгслээр дэмжих нь чухал байна.

3. ЦЭВЭР ҮЙЛДВЭРЛЭЛ. /Cleaner production гэж нэрлэдэг/ Энэ бол үйлдвэрлэлийн зорилго, үйл явц, технологи, менежментийн улам бүр хүчээ авч буй дэлхийн хэмжээний хандлага, чиглэл юм (Хавсралт 11). Голландын Засгийн газрын тусламжтайгаар Танхимаас цэвэр үйлдвэрлэлийн зарчмуудыг Монголын аж үйлдвэрийн секторт нэвтрүүлэх чиглэлээр, эрчим хүчний хэмнэлтийг урамшуулах, үр ашгийг дээшлүүлэх чиглэлээр тодорхой үйл ажиллагаа хэрэгжүүлж байна. Цэвэр үйлдвэрлэлийн үндэсний төвийг Байгаль орчны яам болон бусад холбогдох газруудтай хамтран энэ намраасбид байгуулах гэжбайна. “Ногоон” хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, “ногоон” зээлийн баталгааны сан байгуулах асуудлаар ч бодож төлөвлөж байгаа зүйл байна. Цэвэр хөгжлийн механизмын асуудал ч бас Монгол Улсад яригдаж эхэлж байна. Үйлдвэрлэлийн бааз суурь хоцрогдмол, хязгаарлагдмал Монгол орны хувьд цэвэр үйлдвэрлэлийн үзэл баримтлал, зарчмуудыгтөрийн бодлогын тэргүүлэхчиглэл болгон тавибал хөгжлийн нэг өрсөлдөх давуу талын хаа суурийг тавьж байна гэсэн үг. Одоо байгаа болон цаашид хөгжих үйлдвэрлэлийн салбарууддаа цэвэр үйлдвэрлэлийн зарчмуудыг нэвтрүүлэхэдийн засаг, эрхзүйн нөхцлүүдийгбүрдүүлэх, татвар, гаалийн бодлогоор дэмжих, “ногоон” татвар, “ногоон” зээлийн механизмыг цэвэр үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд ашиглах гэх мэтээр “амдан хөгжих” боломж байна. Үүний зарим эхпэлүүд, тухайлбал, перлитийн үйлдвэрлэл гэх мэт импортыг орлох төдийгүй экспортын баримжаатай хөгжүүлэх хувийн хэвшлийн үүсгэл санаачилга хэрэгжиж байна. “Сэргэн мандал” групп саяхан таар шуудай ны шинэ үйлдвэр ашиглалтад оруулсан. Энэ үйлдвэртэй танилцаж байхад орчин үеийн цэвэр үйлдвэрлэлийн үзэл баримтлал бодит амьдрал дээр, Монголын эдийн засагт хэрхэн бодит биелэлээ олж болохын сайн жишээг олжхарсан. Гэтэл хашааны гадна нь “цэвэр биш үйлдвэрийн”, байгаль орчинд хор хохиролтой үйлдвэрлэлийн бодит жишээ, “гадаадын хөрөнгө оруулалт” бүхий цонхны үйлдвэр ажиллаж байх жишээтэй. Тэгвэл бид энэ хоёрын алинд нь илүү ач холбогдол өгөх, алиныг нь дэмжих бодлого барих гэдгээ сайтар цэгнэж үзэх цаг иржээ. Тийм ч учраас МҮХАҮТ-аас 10 дугаар сарын 19 -нд “Дотоодын хөрөнгө оруулагчдын анхдугаар чуулга уулзалт” санаачлан зохион байгуулж байгаа. Тиймч учраас УИХ-аар хэлэлцүүлэх татварын багц хуулинд дотоодын хөрөнгө оруулалт, цэвэр үйлдвэрлэлийг дэмжин урамшуулах заалтуудыг оруулах саналыг бид тавиад байгаа. Гагцхүү үүнийг бодлогын түвшинд ойлгож итгэл үнэмшил бий болгох, тодорхой бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

4. ЦЭГЦТЭЙ БОЛОВСРОЛ, ШИНЖЛЭХУХААН. Боловсрол- ыг тэргүүлэх чиглэл болгоно гэж олон жил ярьсан, ном судраас нүдээ анин адис авч хүндэлдэг улс төрчидтэй улс оронд энэ асуудал дээд зэргийн ойлгомжтой гэж үзээд гагцхүү энэ бодлогыг хэрхэн боловсруулж үр дүнтэй хэрэгжүүлэх асуудлыг нь П.Цагаан сайд болон түүний багийнханд үлдээе. Шинжлэхухаан, бизнесийн хэлхээ холбоог зохистой хангах, хувийн хэвшлийн судалгаа ба хөгжлийн (R&D) чадавхи, санаачилгыг дэмжин урамшуулах, шинжлэх ухаанд хандах төрийн хандлагыг “шинжлэх ухаанч” болгох, “оюун ухаан дайжих” үйл явц зөвхөн гадагшаа бус бас дотооддоо явагдаж байна гэдгийг ойлгох хэрэгтэй байна. Мэдлэгт суурилсан нийгэм гэдэг чинь маш энгийн зүйлээс, тухайлбал шинжлэх ухаанд хандах төрийн хандлагыг өөрчлөх, түүний тэргүүлчлэлийг хөгжлийн зорилго, зорилтодоо тулгуурлан тогтоох, уур ус, байшин барилгын төлбөр, сэдэл санаа, урам зориг өгдөггүй цалин гэх мэт эд ихэвчлэн зарцуулагддаг санхүүжилтийн тогтолцоог өөрчлөх зэргээс л эхэлнэ.

2006 онд тулгар төр байгуулагдсаны 800 жилийн ойг Монгол даяар тэмдэглэнэ. Энэхүү их ойгоо тэмдэглэхдээ зөвхөн өнгөрсөн түүх бус хөгжлийн ирээдүй үерүүгээ хандаж тэмдэглэх хэрэгтэй байна. Ядахдаа гадаадад амьдарч, тодорхой салбаруудад амжилттайажиллажхэндчгологдохгүйявааоюунлагмонголчуудаа урьж, “Монголын оюуны хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтыг” зохион байгуулжхөгжлийн төлөө шинэ санаа, чин сэтгэлийн үгийг нь сонсоххэрэгтэй юм.

5. ЦАХИМ НИЙГЭМ. Ийм нийгэм байгуулахын ач холбогдлыг бүхнээс хүчтэй сурталчилж “өдөөж яваа” Ерөнхий сайд, түүнийг нь хэрэгжүүлэх гэж дотроо “шатаж яваа” Ч.Сайханбилэг нарт энэ хэсгийг үлдээгээд энэ цахим нийгэм чинь компьютер гэжнэрлэгддэг тэр хайрцагнаас гадна хамгийн гол нь хүн гэдэг бас нэг тархины хайрцагнаас хамаарах болно гэдгийг л хэлье. Айл бүрт компьютер хөтөлбөрөө бас anti-spam” /spam-хүсээгүй e-mail/ хуультай хамт хэрэгжүүлэх, айл бүрийг аятай тухгай амьдрах орчин нөхцлөөр хангах, ядуурлын эсрэг дайны нэг арга хэрэгсэл болох талаас нь хандаж хэрэгжүүлбэл нийгмийн дэмжлэгийг илүү авах, бодитой хэрэгжүүлэх магадлал нь өндөрсөх бизээ. Айл бүрд компьютер гэхийн зэрэгцээ хамгийн түрүүнд айл бүрийг телевизортой болгож мэдээлэл, боловсролын сувгуудаар дамжуулан ард түмэндээ хүрч үйлчилбэл өгөөж нь их, цаг хугацаа нь ч таарахсан.

6. ”ХУДАЛДААЧИН  ҮНДЭСТЭН”. Энэ бол хүн бүр толгой дараалан худалдаа наймаа эрхлээд яв гэсэн үг бус, энэ үзэл баримтлал, бодлогыг хэрэгжүүлсэн улс орнуудын туршлагыг ул суурьтай судалж миний өмнө товч томъёолсон бодлогыг Монгол Улсын хөгжлийн бодлого болгон дэлгэрүүлж хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. “Сэндвич орон”, эсвэл Гуливер эдийн засгуудын дунд байдаг одой эдийн засагт ийм л бодпого шаардлагатай. Худалдаа, бизнесийг хөнгөвчлөх /trade facilitation гэж олон улсын баримт бичгүүдэд томъёологддог/ бодпого, үйл ажиллагаа нь хоёр хөршөөсөө хамаагүй илүү дэвшилттэй байх, энэ чиглэлийн эдийн засгийн дипломат үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх, энэ чиглэлээрээ хөгжиж буй орнуудад “сайн үлгэр жишээ” болох боломж ч шаардпага ч Монгол Улсад байна. Хэдийгээр бид далайд гарцгүй ч оюуны гарцтай гэдгээ санаж тээвэр ложистикийн хөгжпийн үндэсний хөтөлбөр боловсруулж экспорт, импортын үйл ажиллагааны өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, нэмэгдсэн бус өртгийг багасгах, цаг хугацаа, зардал хэмнэх чиглэлээр хийх зүйл их байна.

Монгол шиг ийм байршил, эдийн засагтай улсад экспортыг хөгжүүлэх, дэмжин урамшуулах бодлогыг хэрэгждэггүй цаасан боть бус харин төрийн бодлогын нэг гол тэргүүлэх чиглэл болгон хэрэгжүүлж нийт үндэстний итгэл үнэмшил болгох хэрэгтэй байгаа юм. Дотоод зах зээл ба импортын өрсөлдөөн, импортыг орлуулах үйл явцыг зах зээлийн дохиолол, механизм, Засгийн Газрын ухаалаг оролцоог хослуулан хөгжүүлэх шаардлага үүсч буйг анхааран дээрх чиглэлүүдээр Засгийн Газар, хувийн хэвшлийн түншлэлийгхөгжүүлэххэрэгтэй байна. Сангийн Яамны дэргэд бус, Үйлдвэр Худалдааны Яамны дэргэд эсвэл бие даасан гааль тарифын зөвлөл байгуулаад (энэ нь Засгийн Газар, хувийн хэвшлийн тэнцүү төлөөлөлтэй байх) түүгээрээ дамжуулан гааль тариф, худалдаа хөнгөвчлөх асуудлыг авч хэлэлцэн шуурхай шийдвэр гаргадаг, холбогдох хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах шаардлага гарвал түүнийг шийдвэрлэх эрхзүйн шуурхай механизм бий болгох шаардлагатай байна. Экспортыг дэмжин урамшуулах бодлого гэдэг маань угтаа төрийн зүгээс экспортын зах зээлийн хөгжил, экспортын диверсификац, бүтээгдэхүүний хөгжилд интервенц буюу хөндлөнгөөс оролцож байгаа, оролцвол зохих талбар бөгөөд хөгжиж буй олон орнууд энэ чиглэлээр ихээхэн туршлага хуримтлуулсан. ОУВ Сангаас Монголд ийм бодлого хэрэгжүүл гэсэн зөвлөмж хэзээ ч өгөхгүй, яагаад гэвэл хэзээ ч ойлгоогүй ирсэн, ойлгохч үгүй. Бид олон жил энэ асуудлыг ярьсан, хэрэгжүүлэх гэж оролдсон. Амжилттай болдоггүйн гол шалтгаан нь экспортыг дэмжин урамшуулах бодлогын санхүү банкны орчинг нь бүрдүүлдэггүй, их төлөв техник-эдийн засгийн талаас нь ханддагт байдаг. Монголын эдийн засаг, экспортын олон жил зэс, алт мэтийн “шар эдийн засгийн” өрөөсгөл бүтэцтэй явж ирснийг өөрчилж “шар, хар, ногоон” гэх мэтийн олон “өнгө” хосолсон экспорт, эдийн засгийн бүтэцтэй болох хэрэгтэй байна.

Эдийн засгийн өсөлтийгхангах2И-гийн талаар өмнө дурьдсан. Entrepreneurship буюу бизнесийн овсгоо самбаачлал, empower­ment буюу эдийн засаг, зах зээлийн агентуудад эрх мэдэл, эрх чөлөө, боломж бололцоог нь бүрдүүлж өгөх бодлогын орчин, энэ хоёрын дээрээс endownment буюу байгаль, хүний заяагдмал өгөгдөл, хишгийг нэмж энэхүү ЗИ-г хэрхэн оновчтой, үр дүнтэй хослуулан хэрэгжүүлэхээс хөгжил шалтгаална.

Энэхүү өгүүллийг бичихдээ том том онол, урсгалын төлөөлөгчдөөс ишлэл авч том, том гэхдээ амьдралаас тасархай зүйл бичихийг зорьсонгүй. Нобелийн шагналтай мундаг эдийн засагчдын бүтээлээс ч ойлгодоггүй болохоороо айгаад дурдсангүй. Гагцхүү монгол хүнийхээ хувьд Монголынхоо хөгжил, шинэтгэлийн үйл явцын гэрч нь, оролцогч нь байсан, байж байгаагийнхаа хувьд санаа бодлоо олон түмэнтэйгээ хуваалцах нь зүйтэй гэж үзсэн. Яагаад гэвэл ийм шаардлага Монгол Улсын хувьд байна. Монгол Улс эрчимтэй хөгжих хэрэгтэй байна. Монгол гэдэг жижиг улсын талаар дэлхий дээр өнөөдөр хоёр л янзын имиж байдаг; нэгдэх нь биднийг өнгөрсөн түүх, Чингис хаанаар л мэдэх, нөгөөдөх нь биднийг хэн ч мэддэггүй. Бид бүтээсэн түүхээрээ бахархахаасаа илүү бүтээх түүхээрээ бахархах хэрэгтэй байна. Өөр зам, өөр гарц байхгүй.

2004. оны 8 дугаар сар